علی
بن عباس مجوسی اهوازی (متوفای 384ق) از بزرگترین پزشکان دولت آل‌بویه و از مفاخر
طبی ایران و جهان اسلام است. از جمله آثار او کتابی است که دو بار در قرون 11 و 12
میلادی به لاتینی که زبان علمی آن روزگار مغرب‌زمین بود، ترجمه شد و متأسفانه در
طول بیش از هزار سال گذشته، به پارسی درنیامده بود تا اینکه در سالهای اخیر به همت
و هدایت استاد دانشمند و کوشا، آقای دکتر مهدی محقق و تلاش دکتر غفاری به پارسی
درآمد. استاد محقق در بخشی از مقدمه خود بر جلد چهارم این مجموعه نوشته‌اند:
«کتاب حاضر مجلد چهارم از ترجمه فارسی کامل
الصناعه الطبیه است که در قرن چهارم هجری با تشویق و حمایت فناخسرو شهنشاه
عضدالدوله دیلمی تألیف گشته و از این روی به کتاب الملکی شهرت یافته است. قول قفطی
در تاریخ‌الحکماء در مورد این ثر چنین است: علی بن العباس المجوسی طبیبی است فاضل
کامل، اصل وی از فارس. اخذ علم از شیخی از اهل فارس معروف به ابی‌ماهر نموده و به
مطالعه و مجاهده بر تصانیف متقدمین اطلاع حاصل کرده است. از برای عضدالدوله، کُنّاش
مسمی به ملکی، تصنیف اوست؛ و فی‌الحقیقه کتابی جلیل است، مشتمل بر علمی و عملی، به
ترتيبی نیکو، میل مردم در آن عهد، به مدارست آن کتاب بود و طلبه ملازم آن بودند،
تا آنکه «قانون» ابن سینا ظهور یافت. این وقت ملکی اندک متروک ماند. ملکی در قسم
عملی ابلغ است از قانون و قانون در علمی اثبت.
آقای دکتر سیدمحمد خالد غفاری آن زمان که دانشجوی دکتری زبان
و ادبیات فارسی بودند، با اشارت این حقیر این اثر را به فارسی ترجمه کردند که سه مجلد
آن به‌وسیله «مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران ـ دانشگاه مک‌گیل کانادا» به زیور
طبع آراسته گردیده است. امید چنان است که آقای دکتر غفاری مجلدات دیگر آن را به
اتمام رسانند تا این مجموعه، که کهن‌ترین اثر در پزشکی ایران ـ اسلامی است، در
دسترس جویندگان علم به ویژه در تاریخ پزشکی قرار گیرد...»
یک نکته جانبی اما بسیار جالب و شایان تقلید و تکرار این
است که در طلیعه کتاب می‌خوانیم: «این کتاب با حمایت مالی بنیاد فرهنگی ـ خیریه محمدنقی
ترکمان منتشر شده است.» جا دارد سایر هموطنان متمول نیز چنین کنند و کار خیر و
ماندگار را منحصر به تأسیس مسجد و حسینیه ندانند که در جای خود بسیار ارزشمند است؛
ولی در کنارشان می‌بایست به امور فرهنگی نیز توجه کرد که نمونه‌اش چاپ و پخش کتاب
حاضر است.
مجموعه
تاریخ پزشکی در اسلام و ایران
گفتنی است این تنها کتاب پزشکی نیست که زیر نظر آقای دکتر
محقق به چاپ می‌رسد. نمونه‌ای از دیگر آثار استاد در این مقوله عبارتند از:
1ـ دانشنامه در علم پزشکی، حکیم میسری (کهن‌ترین مجموعه در
علم پزشکی به شعر فارسی)، به اهتمام دکتر برات زنجانی و مقدمه دکتر مهدی محقق
(تهران 1366).
2ـ دو فرس‌نامه منثور و منظوم، (دو متن فارسی مشتمل بر
شناخت انواع نژاد و پرورش و بیماری‌ها و روش درمان اسب)، به اهتمام دکتر علی سلطانی
گردفرامرزی و مقدمه دکتر مهدی محقق (تهران 1366).
3ـ مفتاح‌الطب و منهاج‌الطلاب، ابوالفرج علی‌بن الحسین بن
هندو (کلید دانش پزشکی و برنامه دانشجویان آن)، با تلخیص و ترجمه به زبان انگلیسی،
به اهتمام دکتر مهدی محقق و محمدتقی دانش‌پژوه (تهران، 1368)
4ـ آثار و احیاء، رشیدالدین فضل‌الله همدانی (متن فارسی
درباره فن کشاورزی) به اهتمام دکتر
منوچهر ستوده و ایرج افشار و مقدمه دکتر مهدی محقق (تهران 1368).
5ـ الشکوک علی جالینوس، محمدبن زکریای رازی، با مقدمه فارسی
و عربی و انگلیسی، به اهتمام دکتر مهدی محقق (تهران 1372).
6ـ الأسؤله و الاجوبه، پرسش ابوریحان بیرونی و پاسخ‌های ابن
سینا، به انضمام پاسخ‌های مجدد ابوریحان و دفاع ابوسعید فقیه معصومی از ابن‌سینا،
با مقدمه فارسی و انگلیسی، به اهتمام دکتر سیدحسین نصر و دکتر مهدی محقق (کوالالامپور 1374، چاپ دوم انجمن آثار و
مفاخر فرهنگی 1383).
7ـ جراحی و ابزارهای آن، ابوالقاسم خلف بن عباس زهراوی، ترجمه
فارسی بخش سی‌ام از کتاب التصریف لمن عجز عن التألیف، به اهتمام استاد احمد آرام و
دکتر مهدی محقق، (تهران 1374، چاپ دوم انجمن آثار و مفاخر فرهنگی 1384).
8 ـ طب الفقراء و المساکین، ابن جزار قیروانی، به اهتمام
دکتر وجیهه کاظم آل‌طعمه، با مقدمه فارسی و انگلیسی دکتر مهدی محقق (تهران 1375).
9ـ رساله حنین‌بن اسحاق به علی‌بن یحیی درباره آثار ترجمه
شده از جالینوس، متن عربی با ترجمه کامل به زبان فارسی، به اهتمام دکتر مهدی
محقق، (تهران 1378،
چاپ دوم انجمن آثار و مفاخر فرهنگی 1384).
10ـ یادگار، سیداسماعیل جرجانی، به پیوست فهرست نام بیماری‌ها
و داروها، به اهتمام دکتر محقق (تهران 1381).
11ـ تشریح بدن انسان، معروف به تشریح منصوری، منصوربن محمدبن
احمد شیرازی، به کوشش دکتر سیدحسین رضوی برقعی، با مقدمه دکتر مهدی محقق (تهران
1383).
12ـ مختصر در علم تشریح، حکیم ابوالمجد بیضاوی، تصحیح و تحقق
دکتر سیدحسین رضوی برقعی، با مقدمه دکتر مهدی محقق (تهران 1387).
13ـ ابن هندو پزشک و فیلسوف طبرستانی و کتاب مفتاح‌الطب او،
با مقدمه‌ای درباره علم پزشکی در اسلام و ایران، از: دکتر مهدی محقق (تهران 1387).
14ـ کامل الصناعه الطبیه، علی بن عباس مجوسی اهوازی، ترجمه
دکتر سیدمحمد خالد غفاری، با مقدمه دکتر مهدی محقق (جلد اول و دوم تهران، 1388،
جلد سوم: 1390،
جلد چهارم: 1399).
15ـ درآمدی بر دانشنامه تاریخ پزشکی در اسلام و ایران (فهرست
الفبائی اصطلاحات پزشکی و داروشناسی دکتر مهدی محقق (تهران 1389).
18. طب الفقراء و المساکین، ابی‌جعفر احمد بن
ابراهیم بن ابی‌خالد ابن اجزار قیرانی، ترجمه و تصحیح عبدالله دده‌زاده، محمد فردی
شربیانی، یحیی حشمتی، با مقدمه دکتر مهدی محقق (تهران 1396).
نوزدهمین مجلد از «مجموعه تاریخ پزشکی در اسلام و ایران»،
کتاب حاضر است که چهارمین جلد «کامل الصناعه الطبیه» است که شامل چهار مقاله (یا
فصل مفصل) می‌شود که هر کدام
چندین باب را در بر می‌گیرد و در ادامه به آنها می‌پردازیم با یادآوری این نکته که
آنچه در ذیل می‌آید، تنها فهرست ابواب مجلد چهارم این کتاب عظیم است و نه همه
بابهای آن و به این ترتیب می‌توان نمونه‌ای از دانش پزشکی ایرانی را در سده چهارم
هجری به دست آورد. از خداوند برای استاد دانشمند، آقای دکتر مهدی محقق عضو برجسته
فرهنگستان درخواست تندرستی و توفیق بیشتر و طول عمر با برکت می‌کنیم و به استاد
گرامی آقای دکتر غفاری دست‌مریزاد می‌گوییم که بخشی از عمر گرامی را صرف آگاهی‌رسانی
به هموطنانش کرده است و آرزومندیم هرچه سریعتر سایر مجلدات این مجموعه گرانبها و دیگر
آثار پزشکی ایرانی را به فارسی روان ترجمه کنند. اینک فهرست مطالب جلد چهارم «کامل
الصناعه الطبیه»:
مقاله نخست از
جزء دوم از کتاب «کامل الصناعه الطبیه» معروف به «ملکی»، تألیف علی‌بن عباس پزشک،
شاگرد ابوماهر، موسی‌بن سیار مجوسی، برای خزانه (کتابخانه) پادشاه، عضدالدّوله،
درباره [چگونگی] نگهداری تندرستی؛ و آن سی‌ویک باب است.
باب نخست: در آغاز سخن در این کتاب درباره چگونگی نگهداری
تندرستی و تقسیم آن
باب دوم: در چاره‌اندیشی تندرستی، متناسب با چگونگی حالات
هوا در اوقات سال
باب سوم: در چاره‌اندیشی تندرستی با ورزش
باب چهارم: در چاره‌اندیشی کسی که به سبب رنج و خستگی (اینجا:
ورزش)، کوفتگی (اعیاء) بدو دست داده است
باب پنجم: در چاره‌اندیشی تندرستی با به گرمابه رفتن
(استحمام)
باب ششم: در نگهداری تندرستی با غذاها و نوشیدنی‌ها
باب هفتم: در نگهداری تندرستی با خوردن آب
باب هشتم: در نگهداری تندرستی با نوشیدن نبیذ
باب نهم: در چاره‌اندیشی نگهداری سلامتی با خواب
باب دهم: در چاره‌اندیشی تندرستی با همبستری
باب یازدهم: در پیشامدهای (اعراض، ناهنجاری‌ها) روانی
(نفسانی)
باب دوازدهم: در پاک کردن بدن برای نگهداری تندرستی
باب سیزدهم: در توجه به عادات
باب چهاردهم: در چاره‌اندیشی‌های ویژه برای نگهداری تندرستی
بدنها؛ و نخست درباره نگهداری بدنهای میانه‌مزاج
باب پانزدهم: در چاره‌اندیشی بدنهای بیرون از حالت میانگی
مزاج
باب شانزدهم: در چاره‌اندیشی تندرستی بدنها، برپایه چند و
چون ظاهر و حالات بدن (سحنات)
باب هفدهم: در چاره‌اندیشی بدنهایی که آفتی همچون بدمزاجی یا
جز آن در اندام‌های آنها وجود دارد
باب هجدهم: درباره چاره‌اندیشی تندرستی کسی که نمی‌تواند
تندرستی خود را به حال سرشتی خود نگه‌دارد؛ و [نیز،] نمی‌تواند آن را به سوی مزاج
میانه ببرد
باب نوزدهم: در چاره‌اندیشی تندرستی بدنهای کم‌توان، و
نخست در چاره‌جویی تندرستی بارداران و کودکان
باب بیستم: در چاره‌اندیشی تندرستی بدن نوزادان
باب بیست‌ویکم: در چاره‌اندیشی تندرستی دایه
باب بیست‌ودوم: در چاره‌اندیشی تندرستی کودکانی که از حد شیرخوارگی
گذشته‌اند
باب بیست‌وسوم: در چاره‌اندیشی نگهداری تندرستی جوانان و میانسالان
باب بیست‌وچهارم: در چاره‌اندیشی تندرستی سالمندان
باب بیست‌وپنجم: در چاره‌اندیشی تازه برخاسته از بیماری
(ناقه)
باب بیستوششم: در چگونگی خودنگهداری از بیماری‌های واگیر
سخت (امراض وبائیه)
باب بیست‌وهفتم: درباره [چگونگی] ریشه‌کن کردن سببهای
همگانی هشداردهنده به پدید آمدن بیماری‌های به جنبش درآمده از درون، و آنها، همان
خلطهای چیره شده بر بدن هستند
باب بیست‌وهشتم: در ریشه‌کن کردن سببهای ویژه پدیدآمدن بیماری‌ها
و نخست، در ریشه‌کن کردن سببهای دگرگون‌کننده کارهای طبیعی
باب بیست‌ونهم: در ریشه‌کن کردن سببهای بیرون از حالت طبیعی
که آماده پدید آوردن بیماری‌ها و ناخوشی‌های ویژه هر یک از اندام‌ها هستند
باب سی‌ام: در آرایش و زیباسازی (زینه)
باب سی‌ویکم: در چاره اندیشی نگهداری تندرستی مسافران در
خشکی و دریا
مقاله دوم از
جزء دوم از کتاب «کامل الصناعه الطبیه» و این مقاله، پنجاه و هفت باب است.
باب نخست: در تقسیم چگونگی دارو کردن (مداوا) و راههای
معالجه
باب دوم: در بیان راهی که در آن، با آزمایش دارو بر بدنهایی
که بیماری در آنهاست، بر میزان نیروی دارو، استدلال می‌شود.
باب سوم: درباره آزمایش دارو بر پایه آسان یا دشوار دگرگونی‌پذیری
(استحاله) آن
باب چهارم: در آزمایش دارو از روی زود یا دشوار بسته گشتن
(منجمد شدن) آن
باب پنجم: در آزمایش دارو بر پایه «مزه» آن
باب ششم: درباره آزمایش دارو از روی بوی آن
باب هفتم: در آزمایش دارو از روی رنگ آن
باب هشتم: در شناخت نیروهای دومی (ثانویه)، از نیروهای
داروها
باب نهم: درباره شناخت نیروهای داروهای چرک‌کننده
باب دهم: در شناخت داروهای نرم‌کننده
باب یازدهم: در شناخت داروهای سفت‌کننده (مصلبه)
باب دوازدهم: درباره داروهای بندآورنده (مسدده)
باب سیزدهم: درباره داروهای بازکننده (فتاحه)
باب چهاردهم: درباره داروهای پراکنده‌ساز (مخلخله)
باب پانزدهم: درباره داروهای درهم فشرنده (مکثفه)
باب شانزدهم: درباره داروهای گشاینده (مفتحه)
باب هفدهم: درباره داروهای تنگ‌کننده (مضیقه)
باب هجدهم: درباره داروهای سوزاننده (محرقه)
باب نوزدهم: درباره داروهای عفونت‌کننده (معفنه)
باب بیستم: درباره داروهای ذوب‌کننده گوشت
باب بیست و یکم: درباره داروهای بهبودبخش زخم
باب بیست و دوم: درباره داروهایی که گوشت می‌سازند
باب بیست و سوم: درباره داروهای جذب‌کننده و دفع‌کننده
باب بیست و چهارم: درباره داروهای نجات‌دهنده (مخلصه) که
همان داروهای پادزهری هستند
باب بیست و پنجم: درباره داروهای آرام‌کننده دردها
باب بیست و ششم: در توصیف نیروهای سومی داروها، و نخست،
درباره داروهای شکننده سنگریزه (حصی)
باب بیست و هفتم: درباره داروهای روان‌کننده پیشاب
باب بیست و هشتم: درباره داروها روان‌کننده خون حیض (طمث)
باب بیست و نهم: درباره چیزهایی که تولیدکننده شیر هستند
باب سی‌ام: درباره داروهای تولیدکننده منی
باب سی و یکم: درباره داروهای بندآورنده شیر و منی و جلوگیری‌کننده
از آنها
باب سی و دوم: درباره داروهای پاک‌کننده سینه و ریه
باب سی و سوم: در تقسیم داروهای مفرد و ویژگی‌های هر یک از
آنها از نظر نیرو و از نظر سودمندی آنها؛ و نخست، درباره گیاه‌های خشک‌شده (حشایش)
باب سی و چهارم: در بیان ویژگی‌های حشیش‌ها و نیروهای آنها
باب سی و پنجم: در بیان نیروهای بذرها و دانه‌ها
باب سی و ششم: درباره داروهای مفردی که «برگ» هستند و نخست
درباره برگ هلو (خوخ)
باب سی و هفتم: درباره شکوفه‌ها و گلهای (انوار) دارویی و
نخست درباره گل سرخ
باب سی و هشتم: درباره داروهایی که از ثمر درخت‌اند و
نخست، درباره میوه بلادر
باب سی و نهم: درباره روغن‌ها و نخست درباره روغن گل سرخ
باب چهلم: در بیان چگونگی طبیعت (سرشت) عصاره‌ها (شیره‌ها،
افشره‌ها)
باب چهل و یکم: در بیان نیروهای شیره‌ها (صموغ)
باب چهل و دوم: در بیان داروهایی که از جنس چوب هستند
باب چهل و سوم: درباره داروهایی که پوست ریشه‌ها هستند
باب چهل و چهارم: درباره داروهای معدنی و چشمه‌ها (ینابیع)
باب چهل و پنجم: در انواع سنگهای دارویی.
باب چهل و ششم: درباره نمک و انواع آن
باب چهل و هفتم: درباره زاج و انواع آن
باب چهل و هشتم: درباره اجسام معدنی و دیگر معدنیات جز
آنها
باب چهل و نهم: درباره داروهایی که از حیوان گرفته می‌شود
باب پنجاهم: در سودمندی‌های زهره‌ها (مرارات)
باب پنجاه و یکم: درباره پیشاب‌ها و سرگین‌های حیوانات
باب پنجم دوم: درباره سودمندی‌ها اندام‌های حیوانات
باب پنجاه و سوم: سخنی فراگیر درباره داروهای روان‌کننده
(مسهل) و چگونگی روان گردانیدن آنها
باب پنجاه و چهارم: درباره انواع داروهای روان‌کننده و
نخست درباره سقمونیا (محموده)
باب پنجاه و پنجم: در یادکرد داروهای قی‌کننده و بیان
چگونگی کارکرد آنها
باب پنجاه و ششم: در چاره‌اندیشی کسی که می‌خواهد دارویی
روان‌کننده یا قی‌آور بنوشد و نیز در چاره‌اندیشی کسی که آن را نوشیده است
باب پنجاه و هفتم: در چگونگی برگزیدن دارو و نگهداری آنها
مقاله سوم، از
جزء دوم در مداوای تبها و آماس‌ها، و آن سی و چهار باب است
باب نخست: در مداوای تب یک‌روزه (حمی یوم) پدید آمده از
گرمای آفتاب
باب دوم: در مداوای تب یک روزه پدیده آمده از سفت‌شدن پوست
بدن به سبب سرما و دیگر چیزها
باب سوم: در مداوای تب یک‌روزه‌ای (تب سبکی) که از خوردنی‌ها
و نوشیدنی‌ها و داروهای گرم، پدید می‌آید
باب چهارم: در مداوای تب سبک (حمی یوم) پدیدآمده از رنج و
خستگی
باب پنجم: در مداوای این گونه از تبی که از خشم، پدید آمده
باشد
باب ششم: در مداوی تب روز پدیدآمده از اندوه و غم
باب هفتم: در مداوای این تب، اگر از شب‌بیداری و بِی‌خوابی
شبانه پدید آمده باشد
باب هشتم: در مداوای تب یک‌روزه‌ای که از آماس حالب (میزنای)
پدید آمده باشد
باب نهم: در مداوای فراگیر همه انواع تب عفونی
باب دهم: در تهی‌سازی (استفراغ) خلط گندیده (عفن)
باب یازدهم: در چاره‌اندیشی تبها با غذا
باب دوازدهم: درباره مداوای تب غب خالص
باب سیزدهم: در مداوای تب غب ناخالص
باب چهاردهم: در مداوای تب ربع
باب پانزدهم: در مداوای تب مواظبه
باب شانزدهم: درباره مداوای تب مطبقه (ناگسسته)
باب هفدهم: در مداوای تبهای درهم آمیخته (مرکب)
باب هجدهم: در مداوای تب معروف به انفیالوس و تب معروف به
لیفوریا
باب نوزدهم: در مداوای تبهایی که پنج روز یک بار یا شش روز
یک بار می‌گیرند
باب بیستم: در مداوای پیشامدهایی که به دنبال تبها می‌آیند
باب بیست و یکم: در مداوای سرفه و عطسه همراه با تب
باب بیست و دوم: درباره مداوای نماندن اشتها در تب
باب بیست و سوم: درباره مداوای بی‌خوابی شبانه همراه با تب
باب بیست و چهارم: درباره مداوای نرمی یا خشکی طبیعت و قی
کردنی که با تب همراه باشند
باب بیست و پنجم: در مداوای بی‌هوشی‌ای که همراه با تب پیش
آید
باب بیست و ششم: در مداوای تب دق
باب بیست‌وهفتم: در مداوای آماس‌ها و نخست درباره آماسی که
به «فلغمونی» مشهور است.
باب بیست‌وهشتم: در مداوای آماس معروف به حُمْرَه
باب بیست‌ونهم: در مداوای نمله
باب سی‌ام: در مداوای آماس نرمی که «اوذیما» نامیده می‌شود.
باب سی‌ویکم: در مداوای آماس سختی (ورم صُلبی) که سقیریوس
(اسقیروس) نامیده می‌شود.
باب سی‌ودوم: در مداوای سرطان
باب سی‌وسوم: در مداوای خنازیر
باب سی‌وچهارم: در مداوای سلع و تعقد
مقاله چهارم از
جزء دوم در مداوای بیماری‌هایی که در ظاهر بدن پدید می‌آیند و این، پنجاه و دو باب
است
باب نخست: در مداوای آبله و سُرخک
باب دوم: در مداوای نارفارسی
باب سوم: در معالجه جذام
باب چهارم: در مداوای برص و بَهق سفید و سیاه
باب پنجم: در معالجه آثار ریشها و آبله و خضره
باب ششم: در مداوای خارش سخت بدن و گری
باب هفتم: در مداوای شِپش (قَمْل)
باب هشتم: در مداوای نقطه‌های سرخ و پرخارش، مَخملک و گرِ
خشک و جوشهای کوچک (بُثورِ صغار)
باب نهم: در مداوای زگیل‌ها و میخچه‌ها
باب دهم: در مداوای قوبا (خارش و زخم پوست) و تاول زدن و
پوسته‌اندازی پوست
باب یازدهم: در مداوای عرق اگر بیش از اندازه شود یا بند آید
باب دوازدهم: در مداوای بیماری‌های ویژه سطح بدن و ظاهر هر
یک از اندام‌ها و نخست درباره داءُالثَّعلب و ریزش مو
باب سیزدهم: در معالجه زخمهای سر و چهره و شوره سر
باب چهاردهم: در معالجه کسی که به سبب پراکندگی درزهای سر،
سرش بزرگ شده است.
باب پانزدهم: در مالجه لکه چهره و نَمَش (لکه‌های سفید و سیاه
پوست) و آثاری که در چهره مانده است و زگیلی که در چهره است و در مداوای تَرکها
باب شانزدهم: درباره بیماری‌هایی
که در دستها و پاها پدید می‌آیند و نخست درباره عِرق مَدْینی (کرم مدینه‌ای)
باب هفدهم: ترکهای پدیدآمده در کف دستها و کف پاها و خود
پاها و باد کردن انگشت‌ها
باب هجدهم: در مداوای بیماری‌هایی که به سبب چیزهای خارج
از بدن، در ظاهر بدن پیش می‌آید و نخست در مداوای زخمها و ریشها
باب نوزدهم: در مداوای زخمها و ریشهای درهم آمیخته (مرکب)
باب بیستم: در مداوای زخم درآمیخته با بیماریی آلی
باب بیست‌ویکم: در مداوای زخم در هم آمیخته همراه با گسستگی
پیوستگی
باب بیست‌ودوم: در مداوای زخم درهم آمیخته همراه با پیشامد
(عرض)
باب بیست‌وسوم: در معالجه ناسورها (زخمهایی که سخت درمان می‌شوند)
باب بیست‌وچهارم: در چگونگی بیرون آوردن زُجْها (پیکان‌ها،
تیرهای کوتاه) و خارِ خرمابن و تیرهای همچون آن
باب بیست‌وپنجم: درباره مداوای سوختگی با آتش
باب بیستوششم: در معالجه کسی که با شلاق زده شده است
باب بیست وهفتم: در مداوای گزش بدون زخم حیوان دارای سمّ
باب بیست‌وهشتم: در مداوای گاز گرفتن انسان و سگ و میمون
باب بیست و نهم: در مداوای گاز شیر و پلنگ و یوزپلنگ
باب سی‌ام: در مداوای گاز موش خرما و سوسمار
باب سی‌ویکم: در مداوای گزش سگ هار
باب سی‌ودوم: در مداوای کسی که افعی او را گزیده باشد
باب سی‌وسوم: درباره مداوای نیش زدن کژدم‌ها
باب سی‌وچهارم: در مداوای نیش زنبورها و زنبور عسل
باب سی‌وپنجم: در مداوای نیش رتیل و عنکبوت
باب سی‌وششم: در مداوای نیش عقرب جراره
باب سی‌وهفتم: در مداوای گزش قَمَلَه النَّسْر (جانورکی که
از خُردی به سختی دیده می‌شود)
باب سی‌وهشتم: در مداوای همگانی کسی که زهر کشنده‌ای را
نوشیده باشد
باب سی‌ونهم: در مداوای کسی که بیش و قرون سُنبل را نوشیده
باشد
باب چهلم: در مداوای کسی که ذراریح را نوشیده باشد
باب چهل‌ویکم: در مداوای کسی که زهره پلنگ یا زهره افعی را
نوشیده باشد
باب چهل‌ودوم: در مداوای کسی که دُم گوزن و عرق چهارپا را
نوشیده باشد
باب چهل و سوم: در مداوای کسی که افیون و شوکران خورده
باشد
باب چهل و چهارم: در مداوای کسی که بنگ و یبروح و جوزماثل
نوشیده باشد
باب چهل‌وپنجم: در مداوای کسی که بزرقطونا (گیاهی بیابانی
با دانه‌هایی همچون خاکشیر) نوشیده و یا گشنیز تر خورده باشد
باب چهل‌وششم: در مداوای کسی که قارچ و کماکمأه (نوعی از
قارچ) فراوان خورده باشد.
باب چهل‌وهفتم: در مداوای کسی که شیر در معده او منجمد
(بسته) شده باشد و کسی که گوشت برشته پوشیده شده‌ای و یا ماهی برشته سرد شده‌ای را
خورده باشد
باب چهل‌وهشتم: در مداوای کسی که چیزی از قورباغه و یا ماهی
مرکب خورده باشد
باب چهل‌ونهم: در مداوای کسی که گُند بیدستر و بلادر نوشیده
باشد
باب پنجاهم: در مداوای کسی که خرزهره یا پیاز عنصل نوشیده
باشد
باب پنجاه‌ویکم: در مداوای کسی که سنگ گچ و مرداسنگ نوشیده
باشد
باب پنجاه‌ودوم: در مداوای کسی که جیوه (سیماب) نوشیده
باشد یا آن را در گوش او ریخته باشند
باب پنجاه و سوم: در مداوای کسی که سفیداب قلعی یا نوره یا
زرنیخ نوشیده باشد.