بزرگداشت ابوریحان بیرونی در نشست مجازی انجمن آثار و مفاخر

به گزارش روابط عمومی و امور بین الملل بنیاد بوعلی سینا به نقل از روزنامه اطلاعات؛ در این نشست، دکتر حسن بلخاری، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی سخنانی ایراد کرد. ‌(متن کامل سخنرانی)

در ادامه این مراسم، دکتر منوچهر صدوقی سها، نویسنده و پژوهشگر فلسفه اظهار کرد: ابوریحان بیرونی یکی از علمای جامع تمدن اسلامی است، یعنی نمی‌شود او را حتی به چند رشته علمی محدود کرد. او در اکثر علوم عصر خودش دارای تألیف است و به همین علت حرف زدن درباره او راحت نیست.‌

وی افزود: توفیق داشتم روی دو کتاب او کار کنم: «تحقیق ماللهند» و «پاتانجل» که از آثار طراز اول او هستند. داستان بنده با این دو کتاب این است که من به مناسبتی به سفارش دوستان، به ترجمه «ماللهند» به فارسی مشغول شدم. در این ضمن، متوجه شدم ابوریحان می‌گوید من دو کتاب از سانسکریت به عربی ترجمه کردم که در مقولات عرفانی است. اسم یکی از آنها پاتانجل بود. از آنجایی که با اسم این کتاب آشنا شده بودم، مشتاق بودم آن را ببینم. چند سال بعد در دایره‌المعارف تشیع، روزی دکتر محقق فرمودند این کتاب باقی است و به دست «ریتر»، مستشرق آلمانی، چاپ شده است و یک نسخه از آن به من دادند. نهایتا بر پایه همان تصحیح ریتر، یک ویرایش دومی انجام دادم و کتاب چاپ شد.‌

صدوقی سها در ادامه گفت: ماحصل کلام ابوریحان در این کتاب این است که آثار هندی‌ها شبیه معدن ذغال سنگ است، به شکلی که در دل این معدن سیاه، رگه‌های الماس پیدا می‌شود. متن سانسکریت این کتاب مفصل است و در کتاب مطالب عرفانی و فلسفی، مطالب ادبی هم دارد که ابوریحان آنها را حذف کرد. کار دومش این بود که این کتاب مانند بسیاری از آثار هندی‌ها منظوم است و او آن را تبدیل به نثر کرد. همچنین مجبور شد بعضی جاها متن را با شرح درآویزد. در نتیجه ابوریحان می‌خواهد بگوید متن این پاتانجل ترجمه بلاتصرف متن سانسکریت نیست.‌

صدوقی سها تأکید کرد: ابوریحان می‌گوید این کتاب را هندوان حرف به حرف برای من خواندند و ضمیر من اجازه نداد لذتی را که از دیدن این مطالب یافته‌ام، به دیگران منتقل نکنم.‌

در ادامه، ‌غلامحسین رحیمی، معاون پژوهشی وزارت علوم طی سخنانی گفت: من درباره آنچه ابوریحان درباره طبیعیات دوره اسلامی برجای گذشته حرف می‌زنم. ابوریحان پرسش‌هایی در حوزه طبیعیات مطرح کرده و برای ابن‌سینا فرستاده است. این پرسش و پاسخ بین دو نفر از برترین دانشمندان دوره اسلامی صورت گرفته است. من فقط پرسش اول را مطرح می‌کنم.‌

وی افزود: حوزه این پرسش‌ها، طبیعیات است. تعداد پرسش‌ها 18تا است که همگی درباره حکمت مشاء هستند. نکته مهم این است که طبیعیات دوره اسلامی یا فلسفه‌مبنا هستند یا علم‌مبنا که این پرسش‌ها متعلق به طبیعیات علم‌مبنا هستند. پرسش‌های ابوریحان بیرونی هم به طبیعیات علم‌مبنای نظری مربوط است و هم طبیعیات علم‌مبنای تجربی. ابن‌سینا در پاسخ‌های خود در حوزه طبیعیات علم‌مبنا محدود نمانده و از منظر فلسفی هم به این مسائل پرداخته و ابوریحان بر این پاسخ‌ها اعتراض وارد کرده است. این هجده پرسش و پاسخ در کتابی به نام «اسئله و اجوبه» گرد آمده که توسط انجمن مفاخر به چاپ رسیده است.‌

رحیمی درباره طبیعت‌شناسی ابوریحان بیرونی گفت: این طبیعت‌شناسی برمبنای تجربه، یعنی مشاهده و آزمایش است. روش دستیابی او به معرفت، تجربه است به همین دلیل با کسانی که مدعی شناخت گیتی با استدلال عقلی هستند، مقابله می‌کند. نکته دیگر اینکه او درباره قوانین طبیعی او از تعریف متداول حکمت مشایی از علوم طبیعی فاصله می‌گیرد. ابوریحان بیرونی درباره متحرک بودن یا ساکن بودن زمین هم می‌نویسد.‌

وی درباره اولین پرسش از ابوریحان بیرونی گفت: بیرونی دو پرسش اساسی مطرح می‌کند: یکی اینکه چرا قوانین حاکم بر اجرام زمینی، بر اجرام آسمانی حاکم نیست و در بخش دوم می‌گوید چرا حرکت اجرام آسمانی را طبیعی می‌دانید نه قسری و برای آن محرک خارجی را ضروری نمی‌دانید. او در این دو سوال، دو حکمت طبیعی مشاء و ارسطو را زیر سوال می برد.‌

در پایان این نشست، محمدابراهیم ذاکر، گفت: ابوریحان بیرونی به علوم مختلف مسلط بود و چندین زبان می‌دانست. او یک همه چیزدان بود. کتاب «الصیدنه فی‌الطب» او یکی از گرانبهاترین منابع داروشناسی است که کتابی است بسیار منسجم و مرتب و بر پایه حروف الفبا. در این کتاب ویژگی‌های بیش از هزار دارو را نوشته و چگونگی فراهم‌آوری، انبار کردن، جداسازی سره از ناسره را شرح داده است. در این کتاب نام داروها به زبان‌های گوناگون آورده شده است.‌

وی ادامه داد: تنوع دارویی از یک سو، گوناگونی نام آنها در زبان‌های مختلف از سوی دیگر، پزشکان را از بهره‌مندی از داروها دور می‌کند. بیرونی به ریشه‌یابی واژه‌ها و برابریابی برای هر کدام پرداخت و این برای پژوهشگران بسیار ارزشمند است. او درباره زیستگاه داروها، جایگزین‌های آنها و دیگر ویژگی‌های آنها حرف می‌زند. هدف او از این کتاب، «تبدیل» است که کارآمدترین کار در تهیه داروهای ترکیبی به حساب می‌آید. او می‌گوید اگر داروی بسیار خوب در دسترس نبود، می‌توانید داروی دیگری جایگزینش کنید.‌

ذاکر تصریح کرد: منبع اصلی بیرونی در این کتاب، کتاب‌های رازی هستند. او ارادت ویژه‌ای به رازی داشت و افزون بر نوشته‌های رازی، از نویسندگان بلندآوازه دیگری هم استفاده کرد. پاره‌ای از منابع او امروز در دسترس نیست و به همین علت، بررسی کتاب «صیدنه»، نقش رمزگشای بسیاری از نویسندگان گمنام را دارد .‌