جایزه بین‌المللی ابن‌سینا برای اخلاق در علم

یادداشت دکتر احمد جلالی ـ سفیر دائم ایران در یونسکو و عضو هیئت امنای بنیاد بوعلی‌سینا

«جایزه ابن‌سینا برای اخلاق در علم» از سال ۱۳۸۲ (۲۰۰۳)، به ابتکار و پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران و تصویب کنفرانس عمومی یونسکو رسمیت یافت. این نوشته گزارش کوتاهی است در باب تأسیس، اهمیت، مراحل بازنگری و حفظ و تداوم این جایزه، و نیز برندگان ادوار آن از آغاز تا این دوره:

این جایزه که هر دو سال یک بار اعطا می‌شود، به افراد یا گروه‌هایی تعلق می‌گیرد که اولا پژوهش‌های علمی آنان در زمینه «اخلاق در علم و فنّاوری» مرجعیت آکادمیک یافته و مورد استناد علمی قرار بگیرد، و ثانیا همراه با فعالیت‌هایی باشد که منشأ توجه و تحرک محافل علمی و دانشمندان و نخبگان و افکار عمومی نسبت به ارتباط وثیق مؤلفه اخلاق در توسعه علمی گردد و به تفکر عمیق در این باره بینجامد.

طبق مقررات جوایز رسمی یونسکو، دبیرخانه یونسکو و کشور حامی و مؤسس جایزه (ایران) در بررسی صلاحیت علمی نامزدهای دریافت این جایزه دخالتی ندارند. انتخاب برنده با هیئت داوران بین‌المللی است که مرکب از سه عضو با ملیت‌های مختلف است که مدیر کل یونسکو از میان اعضای «کمیسیون جهانی اخلاق در علم و فناوری»(COMEST)[۱] منصوب می‌کند و یکی از آنها باید از منطقه جنوب‌غربی و مرکزی آسیا باشد.

در باب اهمیت جایزه
ـ تنها جایزه‌ای در موضوع «اخلاق در علم» است که در سطح سازمان ملل رسمیت دارد، و نیز تنها جایزه‌ای است که ایران در نظام سازمان ملل تأسیس کرده و مبتکر برجسته کردن موضوع آن بوده است. مراحل تأسیس و تصویب آن دو سال طول کشید؛ زیرا لازم بود ابتدا اسناد توجیهی از جهت ساز و کار داخلی یونسکو مورد قبول دبیرخانه واقع شود و سپس قطعنامه تأسیس آن در دستور کار شورای اجرائی مورد بحث قرار بگیرد و از تصویب بگذرد و نهایتا در کنفرانس عمومی با حضور وزرای ۱۹۳ کشور مصوب شود. سند تأسیس و توالی سه رکن عنوان جایزه (ابن سینا، اخلاق، علم) معنای نمادین بسیار پرقدرتی دارد. ارتباط این اجزا، تداعی‌کننده تاریخ علم و تمدن در کشوری است که از پیشتازان دانش در جهان بوده، ستایش علم را به اخلاق پیوند می‌دهد، و خاستگاه ابن‌سینا، این نابغه جامع‌الاطراف و شخصیت جهانی ماندگار علم و اندیشه و اخلاق است. نفس ذکر عبارت (Avicenna of Persian Origin) در یک سند ملل متحد که موضوعش رابطه علم و اخلاق است، گویای تداعی معانی بسیار ارجمند بوده و خواهد بود. استدلال اصلی ما در لزوم تأسیس آن در یونسکو، این بود که مجموعه ملل متحد می‌باید برای ارتقای اخلاق علمی و اهمیت دادن به موضوع «اخلاق در علم» پرچمی نمادین برافرازد. نامی که برای جایزه انتخاب کردیم، ابن‌سینا، قرنهاست نمادِ جهان‌شمولِ نبوغ و فرزانگی است. تحولات احوال زمانه، هیچ‌گاه نمی‌تواند بر آینه عظمت و شوکت این نام غباری بنشاند.

کو دل که بداند نفسی ز اسرارش؟ کو گوش که بشنود دمی گفتارش؟
معشوق جمال می‌نماید شب و روز کو دیده که تا برخورد از دیدارش؟ (ابن سینا)

ـ تأسیس رسمی این جایزه در مجموعه سازمان ملل با این کیفیت و عنوان، چندان آسان نبود. پیشنهاد را در زمانی مطرح کردیم که ریاست کنفرانس عمومی یونسکو با این جانب بود. با اشرافی که از این جایگاه بر مجموعه یونسکو داشتم، توانستیم از مشکلات تأیید دبیرخانه و مراحل تصویب آن در شورای اجرایی در ۲۰۰۲ بگذریم و سپس از تصویب کنفرانس عمومی ۲۰۰۳ بگذرانیم. اصل ایده ابتدا در «اجلاس وزرای علوم جهان» در یونسکو در ۲۰۰۱ از طرف دکتر مصطفی معین ـ وزیر محترم وقت علوم ـ مطرح شد و سپس نمایندگی کشورمان در یونسکو دست به کار تهیه مقاله مفهومی و اسناد توجیهی و پیگیری مراحل کار شد.

ـ مراسم رسمی اعطای آن هر دو سال یک‌بار در حاشیه کنفرانس عمومی در مقر یونسکو توسط مدیرکل این سازمان، با حضور وزیر علوم یا نماینده کشورمان انجام می‌شود. چنین فرصتی تحت چنین عنوانی در ساز و کار سازمان ملل، برای کشور ما بسیار مغتنم است.

متاسفانه از سال ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۲ (۲۰۰۹ تا ۲۰۱۳) دولت مؤسس و بانی و حامی «جایزه ابن‌سینا»، انجام تعهدات خود را وانهاد و اصل تداوم آن در مخاطره افتاد تا بدان‌جا که موضوع حذف آن از یونسکو در دستور کار شورای اجرایی بهار ۱۳۹۳ (۲۰۱۴) قرار گرفته بود. با حمایت عاجل دکتر فرجی دانا ـ وزیر محترم وقت علوم ـ و تلاش سنگین این نمایندگی، با وجود تعلیق چندساله، این جایزه در اجلاس شورای اجرائی احیا شد و مدیرکل یونسکو فراخوان بین‌المللی داد و در کنفرانس عمومی ۲۰۱۵ به چهارمین برنده آن، پرفسور شینواری از پاکستان، با حضور دکتر فرهادی ـ وزیر محترم وقت علوم ـ اعطا گردید.

بازنگری و حفظ جایزه
از سال ۲۰۱۵ بر اساس مصوبه شورای اجرایی یونسکو مبنی بر بازنگری کیفی و کمّی کلیه جوائز یونسکو به منظور بهینه‌سازی و کاهش تعداد این جوایز، جایزه ابن‌سینا نیز مشمول این بازنگری قرار گرفت که علاوه بر بررسی توسط سازوکارهای داخل یونسکو، از ارزیابان تخصصی خارج از یونسکو نیز بهره گرفته شد. ارزیاب خارجی جایزه ابن‌سینا در اخلاق، خانم Françoise Baylis استاد فلسفه و اخلاق پزشکی از کانادا تعیین شده بود که در طول حدود یک سال از طریق منابع مختلف به ارزیابی علمی و حرفه‌ای پرداخت. ایشان پس از بررسی از طریق منابع ذی‌صلاح بین‌المللی، نهایتا در گفتگویی مفصل با این جانب، مباحثی را مطرح کرد که طی آن استدلال‌های خود را در انگیزه کشورمان در ایجاد این نماد معنادار بین‌المللی تشریح کردم و فلسفه وجودی و اهمیت روزافزون آن را از جهت توجه به مؤلفه اخلاق در موضوعات مبتلابه جامعه جهانی برشمردم. ایشان فهرستی نیز از سؤالات کتبی برای این نمایندگی ارسال کرد که مشروحا به آنها پاسخ دادیم. در این میان موارد جنبی دیگری هم مطرح می‌شد؛ مثلا اینکه: آیا بهتر نیست این جایزه چندملیتی باشد تا بیشتر دیده شود؟ این بدان معنی بود که فقط ایران متولی و صاحب جایزه نباشد و دیگرانی هم به آن بپیوندند! در پاسخ ضمن مخالفت، مشروحا استدلال کردم که این موضوع برای جوایز جدید قابل بررسی است؛ اما برای جایزه‌ای که سالها پیش تأسیس شده و مؤثر و موفق هم عمل کرده است، دلیلی ندارد از چارچوب فعلی خارج شود.

از طرفی هم، آن وقفه چندساله در اعلام و اهدای جایزه (که در بالا بدان اشاره کردم)، اسباب بهانه‌های جدی شده بود با این استدلال که اعتبار یونسکو در این تعلیق‌ها آسیب می‌بیند. این حرف اساسا درست است؛ اما کسانی هم در منطقه ما بودند که چندان خوش نداشتند چنین عنوان معتبری (ابن سینا، اخلاق، علم) صرفا به نام ایران مطرح باشد و می‌خواستند مبالغ بسیار زیادی را در چارچوب این جایزه اختصاص دهند تا به بهانه‌های مختلف، اختصاص افتخار تأسیس و حمایت آن به ایران را بردارند و چند بانی دیگر بر آن بیفزایند. این داستان را مجمل گفتم. تو خود حدیث مفصل بخوان!

تصویب و تدوین و تثبیت یک ایده در سازمان‌های بین‌المللی روندی حرفه‌ای و حوصله‌بر دارد. خوشبختانه با کوشش بسیار، موفق شدیم اهمیت منحصر به‌فرد این جایزه و لزوم تداوم آن در گزارش نهائی ارزیابان خارج از یونسکو درج شود و مسیر برای تصویب تداوم آن در شورای اجرائی هموار شود. در این میان، برای ارتقا و دیده‌شدن جایزه در سطح بین‌المللی هم پیشنهادهایی در میان آمد که با حمایت دکتر فرهادی ـ وزیر محترم وقت علوم ـ شرایط لازم احراز گردید. سرانجام با تلاش فراوان و حرفه‌ای شورای اجرایی یونسکو سند تداوم آن را مانند قبل به نام جایزه تأسیسی جمهوری اسلامی ایران به تصویب رساند و بالاخره در سال ۲۰۱۷ از سوی کنفرانس عمومی نیز مصوب گردید. به لطف دکتر غلامی ـ وزیر محترم ـ و همکاران ارجمند وزارت علوم، پشتیبانی لازم از طرف ما محقق شد و برای دور ۲۰۱۹ این جایزه، بیانیه رسمی و بین‌المللی از سوی مدیرکل یونسکو منتشر گردید.

برندگان ادوار جایزه
از آغاز تأسیس این جایزه آن تا کنون، هیئت داوران بین‌المللی، دانشمندان و پژوهشگران برجسته و فعال زیر را شایسته دریافت این جایزه دانسته است:

۱ـ در سال ۲۰۰۵، Professor Margaret Somerville ، از استرالیا ـ کانادا؛ مدیر مرکز دارو، اخلاق و قوانین دانشگاه مک‌گیل در مونترال؛
۲ـ در سال ۲۰۰۷، Professor Abdallah S. Daar ، از عمان؛ مدیر برنامه اخلاق کاربردی و فناوری زیستی و معاون برنامه ژنومی و بهداشت جهانی دانشگاه تورنتو؛
۳ـ در سال ۲۰۰۹، Professor Renzong Qiu ، از چین؛ پژوهشگر ارشد مؤسسه فلسفه و رئیس کمیته علمی مرکز اخلاق زیستی در کالج پزشکی پکن؛
۴ـ در سال ۲۰۱۵،Professor Zabta Khan Shinwari ، از پاکستان؛ رئیس دپارتمان فناوری زیستی دانشگاه قائداعظم اسلام آباد.

پنجمین برنده در چهلمین کنفرانس عمومی یونسکو از جانب هیأت داوران بین‌المللی (کمیسیون جهانی اخلاق در علم و فناوری) معرفی خواهد شد. خوشبختانه موفق بوده‌ایم که مراسم «جایزه ابن‌سینا برای اخلاق در علم» به یک سنت علمی و اخلاقی شناخته شود و در هر کنفرانس عمومی یونسکو تبدیل شود. تا باد چنین بادا.