به آن مردم دیده روشنایی... (در قدردانی از زحمات علمی و ادبی استاد دکتر مهدی محقق)

 جناب آقای دکتر مهدی محقق، پاسدار محترم میراث گرانقدر فکر و فرهنگ ایران، استاد ارجمند و برجسته و سرور گرامی همه ما از خداوندان علم و فضیلت و نخبگان و فرهیختگان کشور شریف ایران می‌باشند که با سعی فراوان و کوشش‌های پیاپی خود، شمع علم ادب را روشن و تابنده نگاه داشته‌اند.

شخصیت ایشان، نه فقط در ایران و هند، بلکه در سراسر جهان برای دوستداران زبان و ادبیات فارسی از موهبت‌های ایزد متعال است و آثار نفیس و ارزشمند ایشان در موضوع‌های مختلف گنجینه‌ای از علم و دانش می‌باشد و مقالات و افکار و ارشادات و راهنمائی‌های ایشان که نصیب‌مان شده است، برای شناختن و شناساندن و زنده نگهداشتن فرهنگ و تمدن و علم و ادب سرزمین بلند آوازه ایران و حفظ و ترویج آرمان‌های والای بشریت و انسان‌دوستی، ما را موفق‌تر می سازد:

جرس را تیز تر می خوان                چوذوق نغمه کم یابی

پس از عرض نیاز و تسلیم، لازم می‌داند تبریک و تهنیت هرچه بیشتر خدمت قدردانان و مرتبه‌شناسان و صاحبان علم و ادب ایران پیشکش شود که به وظایف مقدس و والای خود به نحو مطلوب و شایسته عمل می‌نمایند و به پاس خدمات ارزنده جناب آقای دکتر مهدی محقق در راستای علم و دانش و فرهنگ و مساعی جمیله ایشان راجع به نقد و تحقیق و تدوین و تصحیح و انتشار متون و به اعتراف کوشش‌های برجسته و متداوم آن محقق گرامی که ماشاءالله اسم بامسمی می‌باشند، در زمینه مطالعات فارسی و پژوهش در تاریخ و ادیان و فلسفه و ادبیات و زبان‌شناسی، مراسم تجلیل و بزرگداشت این شخصیت بزرگوار و محترم را ترتیب می‌دهند. با غالب دهلوی که عاشق زبان و شعر فارسی بوده، همنوایی می‌کنم که گفت (ترجمه اردو به فارسی از بنده است):

نه من جواهر طرف کلاه تو نگرم                   به اوج طالع لعل و گهر نگاه کنم

فرخّی طالع خود را می‌سرایم که در ردیف ارادتمندان جناب آقای دکتر محقق، البته که در صفّ‌نعال، جا دارم و بنده را شایسته این سعادت دانستند که در این موقع، سلام و سپاس و تهنیت خود را خدمت ایشان عرض نمایم.

اما واقعیت این است که آنچه راجع به خدمات پر ارج جناب آقای دکتر محقق اینجا به تقدیم می‌رسد، فقط همانقدر است که در بساط کاغذ و خامه می‌گنجد و شمه‌ای است از گنجینه و قطره‌ای است از بحر زخار. وگرنه پایه علمی و مرام و مزایای اخلاقی و سجایای ذهنی ایشان بالاتر و بسیط‌تر از آن است که همچون منی لب به وصفش و ثنایش تواند گشود:

دامان نگه تنگ و گل روی تو بسیار               گلچین بهار تو ز دامان گله دارد

کاوش‌های علمی و پژوهشی جناب آقای دکتر مهدی محقق برای توسعه و ترویج فرهنگ و ادب، حاوی جنبه‌های گوناگون و متنوع می‌باشد. تخصص ایشان در رشته الهیات و زبان و ادبیات فارسی است، اما تصنیفات و تالیفات و مقالات این دانشمند فرزانه، فقط به این دو رشته محدود و محصور نمی‌باشد.

حقیقت آن است که آثار جناب محقق، تقریباً همۀ ارزش‌ها و موضوع‌های اصیل و مهم دانشوری را احاطه کرده و در کنار هم جا داده است؛ مثل: تاریخ و تنقید و فلسفه و زبان‌شناختی و دستور و صرف و نحو و منطق و فقه ادیان و سبک‌شناسی و تفهیم و تشریح متون و مباحث لغوی و اخلاقی و هرمنوتیکی و...

همه این موضوعات، متقاضی مطالعه و تعمق و دقت نظری مخصوص به خود است. آقای دکتر محقق، مثل یک متخصص برجسته وارد این مباحث متنوع می‌شوند و با تجزیه و تحلیل جزئی و کلی مطالب، به مخ و معنای آن می‌پردازند و توضیح می‌دهند. خواننده از دقت نظری و معنی‌یابی ایشان، هم استفاده می‌کند و هم لذت می‌برد.

علاوه بر فارسی، آقای دکتر بر السنه مختلف مانند عربی و انگلیسی و بعضی از زبان‌های اروپائی هم تبحر کامل دارند. تعداد کتاب‌های او اعم از تالیف و ترجمه و تدوین و تصحیح متون و مجموعه مقالات فارسی و عربی و انگلیسی متجاوز بر صد وپنجاه می‌باشد.

مقالات وی، نه فقط در ایران، بلکه در مجلات علمی کشور‌های مختلف، از جمله هند و انگلستان و فرانسه و آمریکا و ایتالیا و هلند و ترکیه و افغانستان و مصر و آسیای میانه و پاکستان، چاپ و منتشر شده است. بعضی از آثار وی عبارتند از:

*صرف و نحو و قرائت عربی سه مجلد
*پانزده قصیده از ناصر خسرو
*تحلیل اشعار ناصر خسرو
*لسان التنزیل- فهرست الفبای قرائت
*الشکوک علمی جالینوس با مقدمه عربی و انگلیسی و فارسی
*دیوان ناصر خسرو
*ترجمه انگلیسی شرح غرر الفراید با مقدمه فارسی و انگلیسی منطق و مباحث الفاظ
*هزارو پانصد یادداشت درمباحث لغوی و ادبی و تاریخی و فلسفی و کلامی و تاریخ علوم و...
*هفت مجموعه «بیست گفتار» در مباحث‌ علمی و ادبی و فلسفی و غیره.

از عناوین بالا کاملاً مشحون و هویدا می‌شود که صحنه کارهای تحقیقی و ادبی و علمی - پژوهشی آقای دکتر محقق چقدر وسیع و گسترده است و با بررسی و مطالعه آثار تحقیقی ایشان، چه بسا که راه‌های تازه در شناخت فرهنگ و ادب ایران و تاریخ و فکر اسلامی گشوده می‌شود. ایشان می‌کوشند تا موجبات آگاهی از تمدن اسلامی و شعر و ادب فارسی را برای جهانیان فراهم سازند و آثار وی، واسطه تعاملِ افکار و تبادل اطلاعات گران‌ ارج علمی و ادبی می‌باشد و نشانگر عشق و وابستگی ایشان به مظاهر پرافتخار ملی و فرهنگی است که برای حیات و جاویدانی بودن فضایل و برگزیدگی‌های هر کشور و ملت لازم است.

آقای دکتر مهدی محقق، سمت‌های متعدد ومهم، از جمله سرپرستی انجمن مفاخر و آثار فرهنگی ایران، معاون آموزشی و پژوهشی دانشکده ادبیات وعلوم انسانی دانشگاه تهران، رئیس گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، مدیر مؤسسات مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل، کانادا (ادامه دارد)، مدیر عامل بنیاد دائرة المعارف اسلامی، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لندن، استاد ممتاز فلسفه اسلامی مالزی، ریاست میراث فرهنگی ایران وغیره را به عهده داشته‌اند.

بنده با کمال خوشحالی و عرض ارادت می‌خواهم عرض کنم سال‌هاست که افتخار ملاقات و آشنایی با جناب آقای دکتر مهدی محقق را داشته‌ام و ایشان همیشه برمن لطف می‌فرمایند و تشویق می‌کنند:

شاد باد آن کس که یاد از دوستداران می‌کند              آنچه باران با زمین تشنه کرد آن می‌کند

انجمن استادان فارسی سراسر هند که بنده ریاست این انجمن را به عهده دارم، مدیون منت و مرحمت‌های آقای دکتر محقق می‌باشد. از وقتی که انجمن استادان فارسی بنا شده، ایشان همواره ما را راهنمایی فرموده و همت سرخوردۀ ما را برمی‌انگیخته‌اند و برای شرکت در کنفرانس بین المللی انجمن که سالیانه برگزار می‌شود، تشریف آورده‌اند.

سخنرانی‌های فاضلانه ایشان برای تمامی شرکت‌کنندگان، موجب استفاده و بهره‌مندی می‌باشد. باید تذکر داده شود که هدف از برگزاری همایش انجمن استادان فارسی هند، ترویج و گسترش زبان و ادبیات فارسی و احیای آتیه درخشان آن در کشور هند بوده و هست. علت غایی و مقصد نهایی ما از تشکیل کنفرانس انجمن، جلب توجه عموم مردم هند، نه فقط اساتید و پژوهشگران فارسی، به اهمیت و ارزش و سهم این زبان شیرین و غنی در علوم و ادبیات و السنه و فرهنگ و تاریخ هند است.

بنابراین، ما سعی می‌کنیم همایش سالانه انجمن، نه فقط در دانشگاه‌ها و دانشکده‌های شناخته شده و معروف و در شهر‌های بزرگ مثل دهلی و حیدرآباد و بمبئی و غیره برگزار شود، بلکه در قصبه‌ها و شهر‌های کوچک مانند بیجاپور و مرشد آباد و رامپور و غیره نیز تشکیل داده شود. بدیهی است که بعضی از این شهرهای کوچک، هتل‌های پنج ستاره ای مجهز با وسائل لازم برای میهمانان گرامی مثل آقای دکتر محقق ندارد و امکان مسافرت با هواپیما هم به این شهر‌ها نیست.

جناب آقای دکتر محقق با وجود این زحمت‌ها که اصلاً به آن عادت ندارند، با کمال میل و خوشنودی در کنفرانس شرکت می‌نمودند و غذا‌های تند و پر از فلفل هند را صرف می‌فرمودند، در اتاق‌های بدون کولر و شوفاژ می‌خوابیدند و زمستان پرسوز و گرمای سوزنده هند را تحمل می‌کردند، اما هیچ وقت از ما گلایه نفرمودند. وجود مسعود و با برکت ایشان موجب افتخار و تشویق همۀ شرکت‌کنندگان است و سخنرانی‌های پر مایه ایشان پایه علمی کنفرانس را بالا می‌برد.

وقتی که بنده با کمک دولت هند و راهنمایی دوستداران فارسی در هند و ایران، مرکز تحقیقات فارسی را در دانشگاه اسلامی علیگر بنا نهادم که با عنایت خداوند متعال حالا یکی از مراکز مهم و شناخته شده پژوهش و مطالعات فارسی می‌باشد، آقای دکتر مهدی محقق بسیار خوشحال شدند و به بنده تبریک و شادباش گفتند و تشویق فرمودند و چندین مرتبه از مرکز تحقیقات فارسی بازدید نمودند.

دوستان گرامی باید خدمتتان عرض کنم که بین دهلی و علیگر ما جاده‌ای داشتیم پر از گود وگودال که جناب آقای دکتر حداد عادل آن را به «اژدهای دهن باز» تشبیه کرده بودند! (خدا را شکر حالا اوضاع عوض شده و به جایش یک بزرگراه پهن و خوب درست شده است.) با وجود این، آقای دکتر محقق با بزرگ منشی و خرد نوازی که غریزۀ طبیعی ایشان می‌باشد، هیچ وقت دعوت بنده را برای شرکت در سمینار بین المللی مرکز تحقیقات فارسی رد نکرده و مرتباً به عنوان میهمان ویژه در سمینار ما شرکت کرده‌اند و نطق کلیدی را ارائه داده‌اند.

قبول این زحمت‌ها، نه فقط نشانه بارز از تواضع و مرحمت و رفتار نجیب و علو فطرت ایشان است، بلکه حاکی از عشق و علاقه فوق‌العاده ایشان به حفظ و ترویج مآثر قومی خود و زبان و ادبیات فارسی است:

رشته‌ا‌ی در گردنم افکنده دوست                  می‌برد هر جاکه خاطر خواه اوست

ایشان بیشتر از پنجاه کتاب خود را به کتابخانه مرکز تحقیقات فارسی اهدا نموده‌اند که ما آنها را عزیز و گرامی می‌داریم و اساتید و دانشجویان و پژوهشگران، نه فقط از زبان و ادبیات فارسی، بلکه از رشته‌های مختلف، مرتباً از آنها استفاده می‌کنند. اسامی بعضی از کتاب‌ها چنین است:

*دیوان ناصر خسرو
*اشتر نامه منسوب به شیخ فرید الدین عطارنیشابوری
*ابن هندو پزشک و فیلسوف طبرستانی و کتاب مفتاح‌الطب او
*شرح بیست و پنج مقدمه در اثبات باری تعالی
*دیوان اشعار حکیم ناصر خسرو قبادیانی
*مجموعۀ متون و مقالات در تاریخ و اخلاق پزشکی در اسلام و ایران
*جرّاحی و ابزارهای آن
*آرام نامه، مجموعه مقالات علمی و ادبی تقدیم شده به استاد احمد آرام
*شرح غررالفراید معروف به شرح منظوم حکمت
* و...

ما افتخار داریم که یکی از مقاله‌های بسیار پرارزش جناب آقای دکتر مهدی محقق با عنوان: «مقام علمی بیرونی و عنایت او به هند» را در مجموعه سخنرانی‌های سمینار مرکز تحقیقات فارسی به چاپ رسانیده‌ایم. در این مقاله، ایشان وارد بحث‌های بسیار دقیق و فاضلانه می‌شود؛ مثل فلسفه‌های یونانی و هندی؛ ایرادات ابوریحان بیرونی بر معاصران خود و پرسش‌ها وپاسخ‌های میان او و ابن‌سینا مبنی بر ایراداتی که بیرونی بر کتاب السماء و العالم ارسطو دارد و مشتمل بر ده پرسش است، بحث مسئله آن و زمان از بیرونی بر پایۀ اندیشه هندیان و مقایسه عقاید هندیان با فکر حکمای هفت‌گانه یونان، عقیده تناسخ و بت‌پرستی هندوان و یونانیان، آداب و رسوم و علوم هند به ویژه ریاضیات و نجوم آنان وغیره.

دکتر محقق، نه فقط آراء و افکار بیرونی را بیان می‌کند، بلکه مانند یک فیلسوف اندیشمند و فاضل متبحر، به تشریح و تفسیر و نقد و تحلیل مفصل آراء و افکار و عقاید مختلف فلسفیانه و دینی و تاریخی می‌پردازد.

چند سال پیش، مرکز تحقیقات فارسی خطبۀ توسیعی جناب آقای دکتر مهدی محقق، روی موضوع «روابط فرهنگی و ادبی بین هند و ایران» را برای استادان و دانشجویان دانشگاه اسلامی علیگر ترتیب داد. آقای دکتر در نطق دانشمندانه و فاضلانه خود فرمودند که پیوند‌های قدیمی و ناگسستنی و بسیار بسیط و پربار بین دو کشور همسایه و متمدن از بدو تاریخ وجود دارد که کم‌نظیر یا شاید بی‌نظیر باشد و این پیوند‌های روحی و فکری و فرهنگی و ادبی و لسانی دست‌آوردهای مهم و پرمایه را نشان می‌دهد و منجر شده است به ایجاد یک فرهنگ مشترک و انسان دوست که مارا برای نیل به حصول اهداف اعلای بشریت و ادار می‌سازد.

ایشان توضیح دادند که عرفان و تصوف ایرانی با افکار «باگتی» هند مخلوط شده و شعرا و صوفیان هند از این آمیخته فکری و فرهنگی استفاده کرده، هزاران هزار آثار و تالیفات را به زبان فارسی به وجود آورده‌اند. آقای دکتر اشاره کردند که بدون آشنایی با زبان فارسی و توسل به متون و مآخذ فارسی، مردم نمی‌توانند با تاریخ و فرهنگ هند اطلاعات معتبر به دست بیاورند. کتب تاریخ مثال تاج المآثر و تاریخ فیروزشاهی و طبقات ناصری و آئین اکبری و تاریخ فرشته و منتخب التواریخ و سیر المتاخرین و شاه جهان‌نامه و چچ‌نامه و صد‌ها کتاب تاریخ، اساس و مدار تحقیق و پژوهش در احوال سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و فکری و ادبی هند محسوب می‌شود.

برای اخذ اطلاعات دربارۀ تاریخ قرون وسطای هند، مؤرخین و مستشرقین سراسر جهان از منابع فارسی یا تراجم آن استفاده می‌کنند. ایشان شرح دادند که بسیاری از کتب‌ دینی هندوان هم به زبان فارسی ترجمه شده است؛ مانند اپانشد و رامائن و باگوت گیتا و مهابارتا و اتهربن و جوگ بشست.

دکتر محقق در سخنرانی خود، ویژگی‌های سبک هندی را هم بیان نمودند و اظهار داشتند که سبک هندی از اختلاط نتیجۀ تعامل فکری و لسانی و فرهنگی ایران و هند صورت گرفته است.

مرکز تحقیقات فارسی دانشگاه اسلامی علیگر (هند) افتخار دارد که در سال ۲۰۰۹ میلادی، مطابق با ۱۳۸۷شمسی، به پاس خدمات پر ارج جناب آقای دکتر مهدی محقق، تقدیرنامه و لوح یادبود خدمت ایشان تقدیم نمود. لوحه یادبود و سپاسنامه را رئیس دانشگاه اسلامی علیگر در حضور مقامات علمی دانشگاه و اساتید و شرکت کنندگان همایش بین المللی مرکز تحقیقات به عنوان «نقش زبان و ادبیات فارسی در میراث مکتوب هند» به آقای دکتر تقدیم کردند. متن تقدیر نامه و عکس از آن موقع پیوست است.

در آخر، پیشنهاد بنده این است که مسؤلین مربوط با کمک و راهنمایی مقامات عالیه دولت جمهوری اسلامی ایران، به تاسیس یک صندلی ویژه در دانشگاه با بودجه ای مخصوص برای مطالعات و بررسی و تحقیقات در زمینه آثار و کارهای پژوهشی جناب آقای دکتر مهدی محقق اقدام نمایند و با چاپ‌های عدیده ای از تالیفات و تصنیفات ایشان، وسائل تحقیقات را کامل‌تر سازند.

از طرف خودم و از طرف انجمن استادان فارسی سراسر هند و همه اعضای مرکز تحقیقات فارسی دانشگاه اسلامی علیگر، توفیق بی‌شمار ایشان را با درازی عمر و صحت و سلامتی و خوشی و تندرستی از درگاه خداوند متعال مسالت می‌نمایم.

سر ارادت ما و آستان حضرت دوست             که هر چه بر سر ما می‌رود ارادت اوست