دکتر حسین دیوسالار - رایزن فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در ژاپن
به مناسبت رونمایی از فیلم مستند «شرقی» در ژاپن از مرحوم پروفسور ایزوتسو
مسعود طاهری ـ کارگردان متعهد و
ارزشمند کشورمان ـ از حدود چهار سال پیش، با حمایت و پشتیبانی معاونت قرآن و عترت
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، حجت‌الاسلام والمسلمین حشمتی، دست به تولید فیلمی زد
که سختی‌ها و مشکلات تهیه‌اش از قبل قابل پیش‌بینی بود؛ اما او همه همت و عزم خویش
را به کار بست تا بتواند تصویری دقیق از شخصیتی برجسته در ژاپن، آشنا در ایران و
شناخته‌شده در عرصه بین‌المللی روایت نماید.
مرحوم پروفسور توشیهیکو ایزوتسو مهمترین شخصیت اسلام‌شناس و قرآن‌پژوه در جایگاهی
بسیار بلند و والاست که اولین ترجمه قرآن به زبان ژاپنی را عرضه کرده و کتاب‌ها و
مقالاتی نوشته که برخی از آنان به اذعان صاحب‌نظران، در نوع خود بی‌نظیر است و
گنجینه‌ای ارزشمند در برابر دیدگان اسلام‌پژوهان، معرفت‌جویان و حقیقت‌طلبان قرار داده
و تأکید نموده قرآن بی‌تردید کتابی وحیانی است و بر حقانیت رسول گرامی اسلام(ص)
اذعان دارد.
مدتها بود که نام این شخصیت ارزشمند را در میان مطالعات و تحقیقات می‌شنیدم و
زمانی که رفتن به ژاپن بیشتر به قطعیت نزدیک می‌شد، ضرورت شناخت مناسب‌تر از او را
بیش از پیش احساس می‌کردم. ایزوتسو که فراز و نشیب‌های فراوانی را همراه با سفرهای
متعدد در پی دستیابی به حقیقت سپری کرده بود، یکی از مهمترین اسلام‌شناسان و قرآن‌پژوهانی
است که چنان‌که باید و شاید، معرفی نگردیده و فیلم مسعود طاهری (با عنوان «شرقی»
از زندگینامه، افکار و اندیشه‌های وی)، گام بزرگی در این مسیر است که اکنون پس از
مشاهده چندباره آن باید تصریح نمایم وی و بانیان فیلم، خدمت بزرگی کرده‌اند و کار
مهمی از خود به یادگار نهاده‌اند. اولین بار که این فیلم را با دقت مشاهده کردم و
دریافتم مستندی در اندازه‌های بین‌المللی و حرفه‌ای تهیه شده، تردید نکردم که باید
تا حد ممکن آن را معرفی کرد.
پروفسور ایزوتسو نقطه عطفی در روابط مهم، مؤثر و دیرینه دو کشور ایران و ژاپن است؛
همو که فرهنگ‌ها و زبان‌های مختلف و متعددی را آموخت و تجربه کرد و بر فرهنگ
آسیایی و همگرایی فرهنگ شرقی تأکید کرد و بر مشترکات آن، که ریشه در آسیای کهن
دارد، در برابر فرهنگ غرب، انگشت نهاد و در بازگشت به ژاپن به عنوان فیلسوف،
«فلسفه شرقی» خود را به مانند انسان شرقی عرضه کرد.
در مدتی که برای برنامه‌‌ریزی و اجرای این مراسم سپری کردیم و در مکالمات طولانی
با نویسنده، تهیه‌کننده و کارگردان، هر بار بُعد جدیدی از این شخصیت را شناختم و
البته در کنارش، با مشکلات جدی تهیه این مستند آشنا شدم؛ موارد متعدی که آنها حق
داشتند در برخورد با موانع و معضلات، از ادامه کار منصرف شوند؛ اما قرآن کریم
عامل مهمی بود که به آنها انگیزه می‌داد تا رنج سفر به دوازده کشور (ژاپن، فرانسه،
اسپانیا، سوئیس، ایتالیا، ترکیه، کانادا، آمریکا، روسیه و حتی در سوریه و حلب زمان
جنگ) را بر خود هموار سازند و با حدود ۱۲۰ نفر از متفکران و دانشوران جهان با
بیش از ده زبان (فارسی، ژاپنی، فرانسوی، اسپانیایی، آلمانی، ایتالیایی، ترکی
استانبولی، روسی، عربی و اردو) مصاحبه کنند.
این فیلم در مردادماه جاری و در اوج گرمای تجربه‌نشده سالیان اخیر ژاپن، در حضور
اندیشمندان در توکیو رونمایی شد. تالار همایش‌های شینجوکو پذیرای حدود ۱۵۰ تن از علاقه‌مندان و شخصیت‌های
برجسته علمی و دانشگاهی، ازجمله حجت‌الاسلام والمسلمین حشمتی ـ نماینده دکتر صالحی
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، اعضای سفارت ایران در ژاپن، اعضای انجمن ادیان ژاپن،
جمعی از ایرانیان مقیم و... بود تا شاهد شناخت بهتری از ابعاد شخصیت دانشوری معاصر
باشند.
برای ساخت این مستند، وزارت ارشاد، وزارت امور خارجه، سفارت ایران، سازمان فرهنگ و
ارتباطات اسلامی، شخصیت‌های ارزشمند علمی و فرهنگی و بسیاری دیگر تلاش کردند تا
اثری فاخر تهیه شود که می‌تواند در بسیاری از کشورها در معرض دید صاحب‌نظران و حتی
عموم مردم قرار بگیرد و نگاه بی‌طرفانه فلسفه ایزوتسو را به‌ویژه در مطالعات
اسلامی و قرآنی به نمایش بگذارد.
استاد ایزوتسو در ۴ مه ۱۹۱۴ در توکیو به دنیا آمد و دکتری ادبیات خود را در سال ۱۹۶۰ دریافت کرد و مدتی در دانشگاه کی‌ئو
به تدریس پرداخت. وی متون فلسفی یونانی و لاتینی، مباحث علم زبان‌شناسی و معنی‌شناسی
تدریس می‌کرد. در ۲۶ سالگی کتاب «اندیشه عربی» و در ۳۴ سالگی کتابی درباره «فلسفه و عرفان» (با
تأکید بر فلسفه نوافلاطونی و عرفان یونانی) تألیف کرد و درباره پیامبراکرم(ص) نیز
کتابی نوشت. از آثار اوست: خدا و انسان در قرآن، مفاهیم اخلاقی در قرآن، مفهوم و
حقیقت وجود، مقایسه مفاهیم فلسفی تصوف و تائوئیسم و... علاقه فراوان به قرآن باعث
شد که برای اولین بار قرآن را به زبان ژاپنی ترجمه کند و آن را در سه مجلد و طی
سالهای ۱۹۵۱ تا ۱۹۵۸به پایان برساند.
در سال ۱۹۶۱ به دعوت ویلفرد کنتول اسمیت ـ رئیس مؤسسه مطالعات اسلامی
دانشگاه مک‌گیل‌ـ به کانادا رفت و به تدریس متون مهم اسلامی (همچون «نجات» ابن‌سینا
در فلسفه؛ «الاقتصاد فی الاعتقاد» غزالی در کلام؛ و «فصوص‌الحکم» ابن‌عربی در
عرفان) پرداخت. ایزوتسو علاوه بر زبان مادری، به دلیل علاقه وافر به مطالعات زبان‌شناختی،
بر بیش از سی زبان از جمله عربی، فارسی، انگلیسی، چینی، سنسکریت، یونانی، روسی
و... تسلط داشت.
وی در سالهای ۱۹۶۶ـ۱۹۶۷ به مطالعه مقارنه‌ای درخصوص مفاهیم فلسفی در تصوف و تائوئیسم
پرداخت و اثری بین‌الادیانی به نام «ابن‌عربی و لائوتزوـ چوانگ تزو» را تألیف کرد.
در سال ۱۳۴۴ش که دکتر مهدی محقق به تدریس کلام شیعه و فلسفه اسلامی ـ
ایرانی در کانادا مشغول بود، با تفکر فلسفی و حکمای شیعه آشنا شد و تحقیق در این
زمینه را آغاز کرد و البته از ثمرات این آشنایی و همکاری، تأسیس «مؤسسه مطالعات
اسلامی دانشگاه مک‌گیل و تهران» بود.
ایزوتسو ابتدا به مدت دو سال و سپس، هر شش ماه یک بار، طی سالهای ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۳ در ایران اقامت گزید و پس از آن، چون
تمایل داشت بیشتر در ایران باشد، از دانشگاه‌های کی‌ئو و مک‌گیل استعفا کرد و با
پذیرفتن شغل دائمی در انجمن فلسفه ایران، از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷ مشغول تدریس و تحقیق در این انجمن
شد. او پس از بازگشت به ژاپن، به دریافت بالاترین نشان علمی این کشور از دست
امپراتور نایل شد؛ نشانی که نزدیک به سی سال به کسی اهدا نشده بود. در همین دوران
او با هدف آگاهی عمیق‌تر جامعه ژاپنی، آثارش را به جای زبان انگلیسی، به زبان ژاپنی
نوشت تا هموطنانش با فلسفه او و دیدگاه‌های عرفانی و اسلامی بیشتر آشنا شوند.
وی برای نخستین بار «مشاعر» ملاصدرا و «فیه‌مافیه» مولانا را به ژاپنی ترجمه کرد و
با تألیف اثر ماندگار «آگاهی و ماهیات»، در قامت فیلسوفی برجسته در ژاپن شناخته
شد. او در این کتاب یافته‌های دوران طولانی اندیشه‌ورزی خود را با عنوان «فرافلسفه
شرقی» در قالب مقایسه اندیشه‌های هندی، ایرانی ـ اسلامی، چینی و بودایی ارائه کرد.
ایزوتسو را باید اندیشمندی در ابعاد بین‌المللی دانست که از دیدگاه‌های اسلامی،
مسیحی، یهودی، هندویی، بودایی، چینی و مکاتب گوناگون فلسفی اطلاع داشت و متبحرانه
به مقایسه آنان با یکدیگر می‌پرداخت. در یک نگاه کلی می‌توان تحقیقات ایزوتسو را
در چهار محور قرآن‌پژوهی، عرفان، فلسفه و کلام تقسیم‌بندی کرد.
ایزوتسو عضو بسیاری از مجامع علمی جهان بود؛ همچون: مؤسسه بین‌المللی فلسفه (پاریس
ـ فرانسه)، مجمع بین‌المللی مطالعات فلسفی (لون ـ بلژیک)، مجمع کانادایی مطالعات
تاریخ و فلسفه علوم (مونترال ـ کانادا)، فرهنگستان زبان عرب (قاهره ـ مصر)، انجمن
حکمت و فلسفه ایران و مؤسسات و مراکز بزرگ تحقیقاتی و مطالعاتی دیگر؛ اما بر پایه
آثارش می‌توان گفت از هیچ منطقه‌ای به اندازه ایران تأثیر نپذیرفته و متقابلاً
میزان ترجمه کتاب‌هایش به فارسی، با دیگر زبان‌ها قابل مقایسه نیست.
ایزوتسو فیلسوفی است که درصدد نزدیک‌کردن فرهنگ‌های شرق آسیا، شبه‌قاره، آسیای
میانه و بالاخره غرب آسیا برآمد و می‌توان او را متعلق به همه کشورهای دارای
سنتهای اصیل دانست. او عمرش را صرف جستجوی حقیقت و احیای فرهنگ اصیل آسیایی اعم از
ژاپنی، چینی، هندی، ایرانی و دیگر فرهنگ‌های این منطقه نمود.
مستند شرقی
در
مستند «شرقی»، برخی تصاویر ویدئویی، اسناد، مدارک و نامه‌های این اندیشمند برای
اولین بار ارائه می‌شود و یک مجموعه موسیقی کم‌نظیر برای چهار ناحیه اصلی دنیا
ساخته شده است. برخی از شخصیت‌هایی که در این فیلم به اظهار نظر پرداخته‌اند،
عبارتند از: دکتر سیدحسین نصر (استاد اسلام‌شناسی دانشگاه جورج واشنگتن و رئیس
سابق انجمن حکمت و فلسفه)، پروفسور هرمان لندوت (عرفان‌پژوه سوئیسی در مؤسسه
اسماعیلیه لندن)، دکتر مهدی محقق (دوست ایزوتسو و استاد ادبیات و کلام اسلامی
دانشگاه تهران و رئیس مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل در شعبه تهران)، دکتر
داریوش شایگان (هندشناس و اندیشمند بزرگ ایرانی)، دکتر جیمز موریس (شاگرد ایزوتسو
و استاد اسلام‌شناسی دانشگاه بوستون)، پروفسور توشیو کورودا (شاگرد ایزوتسو و
استاد بازنشسته فلسفه و مطالعات اسلامی در ژاپن)، دکتر پیر لوری (شاگرد ایزوتسو و
استاد بازنشسته فلسفه و مطالعات اسلامی در دانشگاه سوربن)، دکتر آکیرا ماتسوموتو
(شاگرد ایزوتسو و استاد بازنشسته فلسفه و مطالعات اسلامی در ژاپن)، استاد کوسی‌موری‌موتو
(اسلام‌شناس و راهب بزرگ معبد تودای‌جی)، مهندس نادر اردلان (معمار نامور ایرانی و
استاد معماری دانشگاه هاروارد)، دکتر نوش‌آفرین انصاری (استاد کتابداری دانشگاه
تهران)، دکتر غلامرضا اعوانی (شاگرد ایزوتسو و رئیس سابق انجمن حکمت و فلسفه)،
پروفسور ماساتاکه تاکه‌شیتا (اسلام‌شناس و استاد بازنشسته فلسفه در ژاپن)، دکتر
نصرالله پورجوادی (شاگرد ایزوتسو)، پروفسور علی مهرتان دوندار (ژاپن‌شناس و
تاتارشناس، استاد دانشگاه آنکارا)، پروفسور رابرت ویسنوسکی (اسلام‌شناس و پژوهشگر
فلسفه اسلامی و رئیس مؤسسه مطالعات‌اسلامی دانشگاه مک‌گیل)، دکتر ولید صالح (قرآن‌پژوه
و استاد مطالعات اسلامی دانشگاه تورنتو)، دکتر پیروز مجتهدزاده (استاد ژئوپلتیک
دانشگاه جرج واشنگتن)، دکتر مصطفی ملکیان (استاد فلسفه)، دکتر حداد عادل (شاگرد
ایزوتسو)، پروفسور کامادا (اسلام‌شناس و متخصص فلسفه صدرایی در دانشگاه توکیو)،
دکتر هاشم رجب‌زاده (ژاپن‌شناس و استاد بازنشسته دانشگاه اوساکا)، دکتر اولریش
برندنبورگ (ژاپن‌شناس و استاد شرق‌شناسی دانشگاه زوریخ)، دکتر کریم مجتهدی (استاد
بازنشسته فلسفه غرب دانشگاه تهران)، دکتر کومانو (ایران‌شناس و سفیر سابق ژاپن در
ایران(، دکتر ابراهیم آرش (استاد فلسفه اسلامی دانشگاه آنکارا)، دکتر عیسی علی
العاکوب (استاد ادبیات دانشگاه حلب)، دکتر شین نوموتو (اسلام شناس، ایزوتسوشناس و
استاد دانشگاه کیو)، دکتر ایسوکه واکاماتسو (ایزوتسوشناس و نویسنده زندگینامه
ایزوتسو)، پروفسور یوشیتسوگو ساوایی (شاگرد ایزوتسو، هندشناس و رئیس مجمع دانشگاهی
ایزوتسو در ژاپن)، دکتر سیدعباس عراقچی (معاون حقوقی وزارت امور خارجه و سفیر سابق
ایران در ژاپن)، دکتر بهمن ذکی‌پور (پژوهشگر ایرانی فلسفه و مقیم در ژاپن)، دکتر
گالینا ویکتوریا یاکیشوا (استاد ادبیات شرقی مدرسه ادبیات پوشکین مسکو)، دکتر هارو
کوبایاشی (اسلام‌شناس و متخصص فلسفه سهروردی دانشگاه توکیو) و...
رایزنی فرهنگی ایران در ژاپن توانست با همکاری آقای رحمانی موحد و دکتر نظرآهاری
سفیران کنونی و سابق ایران در ژاپن، مراسم رونمایی و پخش این مستند را برگزار
نماید و امیدوار است این مستند فاخر زمینه تعاملات فرهنگی بیش از پیش ایران و ژاپن
را که دارای سابقه طولانی ارتباطات و همکاری هستند، فراهم نماید.