همایش "ابن‌سینا در متن آثارش" برگزار شد

به گزارش روابط عمومی و امور بین‌الملل بنیاد بوعلی‌سینا به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران؛ همایش "ابن‌سینا در متن آثارش" چهارشنبه (یکم شهریورماه 1396) به مناسبت بزرگداشت روز ابن‌سینا با حضور جمعی از استادان برجسته فلسفه در این موسسه برگزار شد. این مراسم پس از تلاوت آیاتی چند از قرآن مجید و قرائت بخشی از زندگینامه خودنوشت ابن سینا توسط دبیر همایش،‌ با سخنرانی حجت‌الاسلام عبدالحسین خسروپناه  رئیس موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران آغاز بکار کرد.

سخنان  استاد خسروپناه درباره نوآوری‌های ابن سینا در نظام فلسفی خود و اهمیت احیاء و تصحیح آثار متفکران و دشواری های آن

حجت‌الاسلام عبدالحسین خسروپناه، رئیس موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در این مراسم درباره اهمیت احیای آثار متفکران سخن گفت و این نشست را متمایز از دیگر نشستها دانست چون قرار است که در این نشست ابن سینا در متن آثارش معرفی شود و افزود: معرفی یک متفکر از طریق آثارش با معرفی همان متفکر آن از طریق شارحان و حتی منتقدانش متفاوت است و اگر بخواهیم متفکری را بی‌واسطه بشناسیم بهتر است از طریق شناخت آثارش او را بشناسیم. وی  گفت ابن‌سینا فیلسوف جامعی بود، هرچند به دلایلی او را شیخ الرئیس نامیدند و نه معلم ثالث. او در زمینه‌های مختلف قلم زد و آثاری دارد وی افزود: ابن سینا در سن 58 سالگی صاحب آثار متعددی بود که نشان‌دهنده بلوغ اوست؛ متولد 370 و متوفی 428 ه. ق. وی یک نظام فلسفی‌ داشت گرچه از ارسطو و نوافلاطونیان استفاده فراوان برده و خود ایشان در دانشنامه علایی ارسطاطیس را امام حکیمان و آموزگار فیلسوفان نام نهاده است و ارسطو برای او جایگاه مهمی دارد ولی خودش به یک نظام فلسفی رسید. نظامی که خودش از آن تعبیر کرده به الحکمه المشرقیه و در منطق شفا این عنوان را نام برده و سهروردی به احتمال قوی هم از این عنوان و هم از شیوه و روش ابن سینا در الحکمه المشرقیه بهره برده است.  ابن‌سینا دارای نظام فلسفی است یعنی که فلسفه او علاوه بر بحث از امور عامه، جواهر و اعراض، مسائل جهان‌شناسی، نظام معرفت‌شناسی، علم النفس فلسفی و دیگر حوزه ها را نیز در بر می گیرد. حتی می‌توان نظام عرفانی‌ هم در تفکر او دید؛ یعنی از کنار هم گذاردن نمط هشتم و نهم و دهم اشارات ابن سینا و مخصوصا مقامات العارفین (نمط نهم)، رساله‌حی‌بن یقظان، رساله فی‌العشق و مانند آن به نظامی عرفانی دست یافت. او همچنین آثاری در علوم پزشکی، هیأت و مانند آن داشته است، این در حالی است که اغلب ابن‌سینا را فقط به‌عنوان یک پزشک معرفی می کنند. او هم پزشک بود و هم طبیعیدان و ...و از همه مهم تر فیلسوف بود. ادیب بود و دارای اشعار، غزلیات و رباعیاتی به زبان فارسی و عربی است اما باید ابعاد مختلف تفکر  او را شناخت و بررسی کرد.

خسروپناه گفت محققان او را شخصیتی نمی دانند  که صرفا به گردآوری مطالب اکتفا کرده بلکه او نوآوری‌هایی نیز داشته  است و سپس یادآور شد: زمانی که دکتر برتولاچی با اعضای هیات علمی موسسه جلسه‌ای داشت گزارشی از الهیات شفای ابن‌سینا و مقایسه آن با متافیزیک ارسطو ارائه کرد که نشان می داد ابن‌سینا 15 تا 20 درصد از متافیزیک ارسطو تاثیر پذیرفته است. البته او اینکه احیانا از چه کسان دیگری متاثر بوده است را مورد تحقیق قرار نداده بود. برخی گمان می‌کنند الهیات بوعلی همان متافیزیک ارسطوست در حالی که اینگونه نبوده و او نوآوری‌هایی در این زمینه داشته است. وی ادامه داد به ایشان گفتم اگر اشارات بوعلی مورد تحقیق قرار دهند نوآوری های ایشان در اشارات بمراتب بیش از الهیات شفاست. به گفته این استاد فلسفه برای آنکه نوآوری‌های ابن‌سینا بیشتر مشخص شود نیازمند احیای آثار او و مقایسه با سایر آثار دیگران است. سپس ایشان برخی از این نوآوریها در آثار او را بر شمردند.

وی در همین باره توضیح داد: رابطه حکمت نظری و عملی از جمله نوآوری‌های ابن‌سیناست. الهیات فلسفی او نیز با طبیعیات و ریاضیات و پزشکی او مربوط است به‌گونه‌ای که اگر کسی کتاب قانون بوعلی را بخواهد بخواند و بفهمد حتما باید الهیات ابن‌سینا را خوانده و فهمیده باشد؛ چون دقیقا بین کتاب قانون و طبیعیات و الهیات ابن سینا رابطه وثیقی وجود دارد. ایشان اگر از اخلاق اربعه بحث می کند حتما با طبیعیات او در ارتباط است و همچنین با الهیات او.

دیگر نوآوری او درباره خلود نفس است. در بیان وی رابطه نفس و بدن و تاثیر متقابل بین آنها نکاتی است که قبلا در نوافلاطونیان و ارسطو ندیده ایم و همینطور استدلال نظم و مسائلی از این قبیل. نزد اهل منطق تقسیم قیاس اقترانی به حملی و شرطی از نوآوریهای ابن سینا محسوب می گردد و پیوندی که بین فلسفه و دین برقرار می کند مخصوصا در تبیین واجب و ممکن یا تبیین مساله معاد که پیوند وثیقی با دین شناسی او دارد و یا تقسیم بندی معقولات اولی و ثانی و بعضی قواعد فلسفی مثل کل ممکن زوج ترکیبی  و الواجب الذاتی واجب من جمیع جهات ... از دیگر ابداعات ابن‌سینا است. شاید این مسائل در آثار دیگران باشد ولی تبدیل به قاعده فلسفی شدن از نوآوری های ایشان است. پس ابن سینا هم فیلسوف جامعی  بود و هم یک فیلسوف مبدعی بود که دارای یک نظام فلسفی است و به یک حکمت مشرقی دست یافت.

وی در بخش دیگری از سخنانش به اهمیت و ضرورت تصحیح متون متفکران اسلامی اشاره کرد و گفت: برخی معتقدند نیازمند احیای تراث اسلامی نیستیم در حالی که این تفکر کاملا غلط، نادرست و زاییده نگاه پوزیتویستی است. آثار متفکران اسلامی بخشی از تمدن اسلامی است و اگر جامعه ما به تمدن اسلامی توجه کند هویت می‌یابد و هویت یک جامعه نیز تمدن‌ساز است.

رئیس موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه با تاکید بر تفاوت بین آثار تجربی و فلسفی گفت: آثار فلاسفه جزو تاریخ فلسفه و تاریخ فلسفه هم جزو فلسفه است. وی بیان کرد که معتقد است آثار موجود در تاریخ علوم تجربی مانند قانون و طبیعیات بوعلی سینا می تواند در روش شناسی علم و مباحث فلسفه علم مفید واقع گردد و این کتب طبیعیاتی می توانند به پرسش های فلسفه علم پاسخ دهند. ولی با اینکه در حوزه آثار فلسفی، آثار فلاسفه در گذشته  جزو تاریخ فلسفه محسوب می گردند اما تاریخ فلسفه جزو فلسفه است. به عبارتی اگر کتابهایی مانند  الهیات شفا، اشارات یا دانشنامه علایی و ... ابن سینا را می‌خوانیم این نیست که فقط تاریخ فلسفه خوانده ایم بلکه در واقع فلسفه خوانده‌ایم و نه تاریخ فلسفه را.

پس مسائل مطرح در فلسفه ابن سینا مسائل روز و مطرحی است. و این متون عبارتست از آماده‌سازی متون کهن براساس مقابله و سنجش نسخه‌های خطی، اصلاح اغلاط، اشتباهات، تحریفات و تصریفات و نهایتا آماده کردن متن نهایی است وی گفت: این کار کار بسیار ارزشمندی است. کار تصحیح متن کار پرسابقه است و کار جدیدی نیست و در گذشته هم صورت گرفته و در میان شاگردان اهل حکمت و دانش و معرفت مقرون به سابقه است به طوری که شاگردان، متون را نزد اساتید خود قرائت می کرده اند و حتی ردپای این کار می توان نزد اصحاب اهل‌بیت یافت. بعد از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) عده ای مانند مغیره و امثال ذلک نسخه اصلی را از نساخ می گرفته اند و از روی نسخه اصلی و صحیح روایت، روایت را تحریف و جعل می کرده اند. به همین دلیل در آنزمان شاگردان ائمه مخصوصا امام هادی کتابها را نزد ایشان قرائت می کردند و این سنت ادامه پیدا کرده و تاکنون ادامه دارد و در حوزه نیز اگر کسی اجازه روایی به شاگرد خود می داد اینان کسانی بودند که حدیث شناس بودند و می توانستند مثلا تشخیص دهند که این نسخه نسخه شیخ صدوق یا کلینی است و قدرت تشخیص حدیث صحیح از ناصحیح را نیز داشتند. امروزه کارها بسیار دقیق تر شده است. وی گفت به غیر از کتابهایی که در کتابخانه مجلس، کتابخانه ملی و کتابخانه مرحوم آیت الله مرعشی نجفی موجود است که آثار ارزشمندی هستندکتاب‌های خطی مهمی که در کتابخانه سلیمانیه استانبول یا کتابخانه‌های اسلام‌آباد پاکستان و ترکیه و یا کتابخانه های هند موجود است که متاسفانه برخی از اینها در شرایط مناسبی نگهداری نمی شوند و در حال از بین رفتن اند و شایسته است که رایزن های فرهنگی به این مهم توجه کنند. وی ادامه داد: یکی از کارهای مهم ملی احیاء تراث اسلامی، شناسایی این نسخه‌ها و احیای آنها است. وی با بیان خاطراتی از مرحوم علامه عسگری و در محضر مرحوم استاد معرفت که می‌فرمودند که پدربزرگ مرحوم عسگری یک دوره کامل فقه را با مشقت فراوان و در زیر نور مهتاب نوشته بودند که متاسفانه بعد از فوت ایشان این آثار در میان وارثان آنمرحوم تقسیم شد و دچار سرنوشت نامعلومی گردیدند.

وی یکی از کارهای موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران را احیاء آثار باارزش در حوزه آثار ماندگار حکمت فلسفی اصفهان دانست. وی در ادامه کار احیاء را مشتمل بر تبحر در نسخه شناسی، و شناخت فهارس چاپی، و در مرحله بعد تبحر کافی در بررسی نسخ و اصالت آنها و در مرحله آخر شناخت کافی از روش‌شناسی تصحیح دانست که  کار بسیار پیچیده‌ای است و کسی که متون کهن را تصحیح می‌کند باید به زبان مولف و دانش متن  و علم مورد مطالعه دانست  و علاوه بر این تسلط بر منابع آن دانش را نیز داشته باشد تا بتواند به درستی کار تصحیح را انجام دهد.

استاد خسروپناه گفت اگر مصححان را مجنون، عاشق و شیفتگان معرفت و حکمت بنامیم سخن گزافه ای نیست. ایشان  سپس در توضیح سختی کار تصحیح به  اثر سه جلدی خود در شرح منظومه و اسفار حضرت امام(ره) اشاره کرده و سپس از کار در دست چاپ دیگرشان درباره شرح علامه علامه حلی بر تجرید خواجه و شرح قوشچی که دو شرح شیعی و سنی است و سختی های مقابله و شرح آنها یاد کردند. کاری بسیار سخت و طاقت فرسا که هم حوصله زیادی می طلبید و هم توان فکری در فهم درستی یا نادرستی عبارات.

ایشان در بیان اهمیت این کار، مصادیقی را از راه یافتن اشتباهات در تصحیح الهیات شفاء و برهان شفاء برشمردند. وی از زحمات استادبیدارفر که به تصحیح المباحثات اهتمام ورزید قدردانی نمود و وی را چهره ایی خدوم و احیاگر آثار حکمی و معرفتی خواند. و از آثار قابل ملاحظه دیگری مانند  "سخن ابن سینا و بیان بهمنیار" اثر استاد ابراهیمی دینانی و "التعلیقات" به تصحیح دکتر موسویان، "المختصر الاوسط فی المنطق" به سعی و کوشش دکتر یوسف ثانی و رساله "المجالس السبعه" با تلاش دکتر محمدی به عنوان آثار شاخص در این زمینه نام برد. و از تمامی محققانی که آمادگی این کار را دارند درخواست نمود برای تصحیح آثار ابن سینا قدم پیش بگذارند.

و در پایان سخنان خود را با یک دوبیتی از ابن سینا پایان برد:
ماییم به عفو تو تولا کرده
وزطاعت و معصیت تبرا کرده
آنجا که عنایت تو باشد باشد
ناکرده چو کرده کرده چو ناکرده

بخش یکم: «احیاء آثار»

نجفقلی حبیبی: تصحیح کتاب "قانون" ابن سینا

سپس  سخنرانیهای بخش اول همایش تحت عنوان " احیاء آثار" ابتدا توسط استاد نجفقلی حبیبی با عنوان  (تصحیح کتاب "قانون" ابن‌سینا)  آغاز گردید. ایشان سخنان خود در این نشست درباره تصحیح قانون  ایراد کردند و وی  در این باره گفت: کتاب قانون اثر طب ابن‌سینا است و برخی مقدمه او را در این کتاب اعجاز می‌دانند. ابن‌سینا کتاب قانون به پنج کتاب تقسیم کرده است نخستین کتاب کلیات طب است که رنگ فلسفی دارد کتاب دوم داروهای طبی، کتاب سوم و مفصل‌ترین بخش قانون است شامل توضیحات ابن‌سینا درباره اجزای مختلف بدن، کتاب چهارم درباره داروهای ترکیبی و کتاب پنجم درباره برخی بیماری‌های جسمی است.

وی با اشاره به اینکه قانون ابن‌سینا قرن‌هاست که تدوین می‌شود افزود: متاسفانه بسیاری از نسخه‌های چاپی این کتاب غلط دارد البته در دوره‌های متأخر ابتدا مصری‌ها این اثر را چاپ کرده‌اند و سپس در دوره ناصرالدین شاه در ایران به چاپ رسید و من نیز مجبور شدم برای تصحیح قانون از نسخه‌های مختلف و نسخه‌های چاپی رم و تهران استفاده کنم. وی درباره پیچیدگی‌های تصحیح قانون نیز سخنانی را بیان کرد و یادآور شد : تلاش کردم در تصحیح این کتاب از شروح مختلف مانند شرح قطب‌الدین شیرازی، فخر رازی، نخجوانی، خونجی و ... استفاده کنم.  حبیبی در پایان گفت: تصحیح کتاب قانون را به سفارش بنیاد بوعلی سینا انجام دادم و تلاش کردم در تصحیح این کتاب متن به اثر مولف نزدیک باشد و از سوی دیگر با توجه به دشواری‌های این کتاب خواننده بتواند اثر را به سادگی بخواند.

سید محمود یوسف ثانی: نگاهی به تصحیح تازه "المباحثات" از استاد بیدار فر

سید محمود یوسف ثانی در ادامه نشست پیرامون تصحیح جدید کتاب " المباحثات " که توسط آقای بیدارفر صورت گرفته عنوان کرد: تفاوت کتاب مباحثات با دیگر آثار ابن سینا در این است که مجموعه گفتگوها و مکاتبات او با شاگردان و مخالفانش در این کتاب آمده است. ویژگی دیگر این کتاب ظهور خصوصیات ابن سینا به ویژه در حوزه تعلیم و تربیت است. به عنوان مثال ابن سینا به تعاون در فعالیت های تعلیمی و حل پیچیدگی های علمی با همکاری یکدیگر تأکید داشت.

سید حسین موسویان: تصحیح دو رساله "الاخلاق" و "البرّ و الإثم" ابن‌سینا

سید حسین موسویان پیرامون تصحیح دو مقاله " الأخلاق " و " البرّ و الإثم " ابن سینا گفت: معروف است که ابن سینا رساله مستقل و قابل توجهی پیرامون اخلاق ننوشته است به جز مقاله " الأخلاق " و " البرّ و الاثم ". ابن سینا معتقد بود کسی که از لحاظ مزاجی متعادل باشد از لحاظ اخلاقی نیز متعادل خواهد بود و رساله ای در این باره نگاشت تحت عنوان " ادویه قلبیه " که در این اثر به دارو های قلب می پردازد.

 اسداللّه فلّاحی: تصحیح "مدخل منطق" الشفاء

سپس اسد الله فلاحی پیرامون تصحیح مدخل منطق شفاء گفت: از منطق شفا تنها یک بار تصحیح صورت گرفته است که حدود 65 سال پیش در مصر انجام گرفت.

محمّد جواد اسماعیلی: تصحیح "بیان الحقّ بضمان الصدق" و خوانش لوکری از "طبیعیات" الشفاء

در ادامه محمد جواد اسماعیلی پیرامون تصحیح " بیان الحق بضمان الصدق " و خوانش لوکری از " طبیعیات شفاء " به سخنرانی پرداخت.

سخنرانیهای بخش دوم: «اندیشه در آثار»

سید مصطفی محقّق داماد: ابن‌سینا و رسائل قرآنی

بخش دوم همایش با موضوع " اندیشه در آثار " ابن سینا ادامه یافت. در ابتدا سید مصطفی محقق داماد سخنان خود را با موضوع ابن سینا و رسائل قرآنی این گونه آغاز نمود: شیوه عقلانی محض که شیوه ارسطویی است به روش کار ابن سینا نمی خورد. این گونه مواجهه با رسائل قرآنی و آثار معنوی ابن سینا درست نیست. اگر این گونه نگاه کنیم پس نمط نهم و دهم اشارات و رساله سر الصلاه و مقدمه حکمت المشرقیین چه می شود؟ در نتیجه برای شناخت کل آثار ابن سینا به گونه ای دیگر باید اندیشید. 2 توجیه رایج درباره ابن سینا وجود دارد. اول این که ابن سینا در طول زندگی اش متحول شده و به تدریج از حکمت مشایی به عرفان تمایل پیدا کرده است. این مسأله خیلی در میان متفکرین رایج است و تحول علما امری بدیهی است. ثانیاً این که گفته می شود ابن سینا فیلسوف است اما مسلمان. مسلمانان از آغاز مانند یک سلول زنده با فلسفه یونان برخورد کردند. یک سلول زنده مواد مفید را جذب می کند و مواد مضر را دفع می کند.

وی افزود: در تفسیر آیه نور از سوره نور ابن سینا چنان تفسیری از این آیه ارائه می دهد که تا آن زمان هیچ کس این گونه تفسیری نتوانسته بود ارائه دهد. همچنین تفسیر ابن سینا از سوره توحید 2 مرتبه ترجمه شده اما هیچ کدام از این ترجمه ها مقدمه آن را ترجمه نکرده اند. حال آن که در مقدمه تفسیر سوره توحید نکات مهم و قابل توجهی بیان می کند.

غلامرضا اعوانی: مراتب عقل و تطبیق آن بر آیه نور در "اشارات و تنبیهات"

در ادامه غلامرضا اعوانی درباره مراتب عقل و تطبیق آن بر آیه نور در اشارات و تنبیهات ابن سینا گفت: مسایلی از قبیل تبیین عقل و مراتب آن و قوای حسی را ابن سینا بهتر از بسیاری از فیلسوفان تاکنون تبیین کرده است. امروزه بین عقل نظری و عقل عملی خیلی خلط صورت می گیرد. مثلاً کانت این اشتباه را زیاد مرتکب شده است. اما ابن سینا بارها این نکته را در آثار خود تبیین کرده است. نکته دیگر اینکه  عقل عملی نیاز به عقل نظری دارد. که این نکته بسیار مهمی است. ابن سینا مراتب عقل را بسیار دقیق تبیین نموده که بسیار مشهور است. در تفسیری که از آیه نور ارائه می دهد، مشکات را عقل هیولانی، مصباح را عقل بالفعل، زجاجه به معنی شیشه بسیار درخشان را عقل بالملکه و نور علی نور را عقل مستفاد عنوان می کند.

شهرام پازوکی: وجود شناسی ابن‌سینا در قرون وسطی و تأثیر آن بر فلسفه مدرن

سپس شهرام پازوکی با موضوع وجودشناسی ابن سینا در قرون وسطی و تأثیر آن بر فلسفه مدرن به سخنرانی پرداخت. وی گفت: تمایز وجود از ماهیت با این که توسط فارابی مطرح شده است اما به نام ابن سینا مشهور است. نطفه این بحث در آثار ارسطویی شکل گرفته که به صورت تلویحی به آن اشاره کرده است. در تفکر یونانی این اصل نمی تواند مطرح باشد. ارسطو انسان را همان انسان موجود می داند و موجود عین هست بودن است. همچنین ارسطو نتوانست آنتولوژی را بر این اساس شکل دهد، اما ابن سینا و فارابی توانستند. آن ها وجود را عارض بر ماهیت می دانند. مراد ابن سینا از عروض یعنی خارج از ذات افراد بودن، پس وجود، خارج از ذات یا حقیقتِ ماهیت است و جزو مقوّم آن نیست. کانت نیز شبیه به این قول را دارد. نکته اینجاست که این مسأله در ابن سینا صراحت قطعی ندارد.

پازوکی افزود: ابن رشد از ابن سینا ایرادی می گیرد که جریانی را در قرون وسطی شکل می دهد. مسأله تمایز وجود از ماهیت نه تنها به اصلی از دیدگاه های توماس آکویناس، بلکه به جزئی اساسی از تفکر مسیحی تبدیل شد. فلسفه دکارت و کانت بر اساس اصالت ماهیت است. حتی راسیونالیسم دکارت بر این اساس است. دکارت خودش از وارثین سوارز است. تعبیر متافیزیک اصالت ماهیتی دکارت را بارها شنیده و دیده ایم.

غلامحسین ابراهیمی دینانی: رؤیا و وحی در "تعلیقات" ابن‌سینا

در انتهای همایش غلامحسین ابراهیمی دینانی به سخنرانی پرداخت. وی گفت: چون از مبحث فلسفه خسته شده اید اجازه دهید مباحث فلسفی نگویم و این شعر را معنی کنم.

سخت سیمی سخت چوبی سخت پوست                           از کجا می آید این آواز دوست

این آواز لطیف از کجا می آید؟ اگر این شعر را فهمیدید همه مسایل برایتان حل خواهد شد. اندیشه های لطیف ابن سینا و شعرهای لطیف حافظ از کجا می آید؟ از جسم می آید؟ جسم که سخت است. ابن سینا در بحث جوهر عقلی می خواهد ثابت کند عقل جسم نیست و بُعد و سنگینی و عوارض ندارد. به راستی عقل از جا می آید؟ همین سوال را چه کسی دارد مطرح می کند؟ جسم که نمی تواند؟ این سوال که جهان چه موقع به وجود آمده را می پرسیم اما نمی پرسیم اندیشه و عقل چه موقع پدید آمده است؟ اگر کسی بگوید اول جهان پیدا شد سپس عقل به وجود آمد حماقت محض است. جهان است که بر اساس اندیشه و عقل به وجود آمده است. کتابی دارم با نام «از محسوس تا معقول» که در آن جا به این نکته پرداخته ام که اگر عقل نباشد حس به چه کار می آید؟ جهانِ زیسته در عقل تظاهر پیدا می کند. مفاهیمی همچون جهان، جامعه، عدالت اجتماعی و حقوق اجتماعی را عقل می شناسد.

وی افزود: ممکن است بگویید بعضی چیزها در عقل نیست و در عواطف و احساسات است مانند گریه و خنده. این ها احساس است و حرفی در آن نیست. اما خنده هم قبل از این که بیاید اندیشیده شده است. شاید خودمان هم متوجه نباشیم. اما اگر تعجب نمی کردیم خنده نمی آمد و اگر غمگین نمی شدیم گریه نمی آمد. تعجب و غم اندیشیده شده است. حال سوال اینجاست که اندیشه از چه زمان به وجود آمد؟ سوال کننده این پرسش عقل است. در این جا ابن سینا اثبات مفارق عقلی را طرح می کند. مفارق یعنی مجرد. رد پای آگاهی در تمامی موجودات جهان وجود دارد.

دینانی در ادامه گفت: من به جای فلسفه اسلامی می گویم فیلسوفان مسلمان و به جای ابژه و سوژه می گویم عین و ذهن. ابن سینا با ذهن و عین کار دارد. این که بعضی می گویند ابن سینا قائل به اصالت ماهیت است حماقت بزرگی است. ابن سینا در مثالی می گوید خدا زرد آلو را زرد آلو نمی کند بلکه وجود به آن می دهد. این یعنی صراحت در اصالت وجود. عقل بُعد و طول و عرض و عمق و پیری ندارد. این از کجا می آید؟ معدود ها پیر می شوند ولی عدد پیر نمی شود. مثلاً 4 گردو پیر می شود اما عدد 4 پیر گردو نمی شود. روابط بین عدد و معدود مهم است و به آن اندیشه گفته می شود. عقل را نمی توان به آینه تشبیه کرد. چون آینه منفعل است اما ذهن فعال است. شاید بهترین تعریف برای عقل مجرای عبور باشد. اندیشه ها از جایی می آیند و اعمال ما را تحت تأثیر قرار می دهد. این که از کجا می آید مهم است که از جهان مادی نیست و در این زمینه ابن سینا باب توحید را باز کرده است.

دکتر دینانی در ادامه عنوان کرد: مخزن آگاهی پشت جهان غیب است. در فلسفه درک کلی بسیار مهم است و ابن سینا این مسأله را خوب می فهمد. اگر کسی کلی را درک کرد فیلسوف است. اگر کسی بگوید کلی یعنی انسان منتشر غلط فاحش است. علمای اصول ما در این باره بسیار خوب بحث کرده اند.