حفظ ذخائر ژنتیکی گیاهان در باغ تماشایی

باغ گیاه‌شناسی ملی ایران به وسعت 145هکتار، در دامنه جنوبی رشته کوه البرز مرکزی و در نزدیکی پارک چیتگر تهران قرار دارد. ‏

عملیات طراحی و احداث این باغ از سال 1347 توسط کارشناسان ایرانی و با همکاری شماری از کارشناسان خارجی آغاز شد و تاکنون بیش از 25 مجموعه با تنوعی بیش از 4000 گونه گیاهی از رویشگاه‌های اقلیم‌های حیاتی کشور و همچنین تعدادی از رویشگاه‌های شاخص در سایر اقلیم‌های حیاتی دنیا را به همراه مجموعه‌های متنوعی از باغ‌های موضوعی، درخود جا داده است‎.

‎حفظ و تکثیر گونه‌های باارزش گیاهی
‏«باغ گیاه‌شناسی» محلی است که در آن مجموعه‌ای از گیاهان بومی و غیر بومی در فضای باز و در گلخانه‌ها کشت می‌شوند و نقش مهمی در زمینه‌های تحقیقاتی و از جمله علوم گیاهی و باغبانی، آموزش‌های عمومی و آشنایی مردم با اهمیت گیاهان و لزوم حفاظت از آنها بر عهده دارند. به‌علاوه، باغ گیاه‌شناسی به‌عنوان ذخیرگاه ژنتیکی گیاهان در معرض خطر انقراض، مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این باغ با بهره‌گیری از روش‌های گوناگون علمی، امکان شناخت گونه‌های گیاهی کشور و محدوده پراکنش آنها فراهم شده است. تحقیق در زمینه روش‌های تکثیر و پرورش گونه‌‌های با ارزش از نظر حفاظتی و اقتصادی، از موارد دیگری است که در باغ‌های گیاه‌شناسی به آن پرداخته می‌شود‎.

‎باغ گیاه‌شناسی ملی ایران دارای چندین کلکسیون است که هر کدام، گیاهان هر منطقه یا گیاهانی با ویژگی‌های مشترک را در خود جای داده است که کلکسیون‌های اروپا، البرز، آمریکا، ایرانی ـ تورانی، باغ پیازی، چین و ژاپن، جنگل هیرکانی، گیاهان دارویی، زاگرس، هیمالیا، باغ میوه، از آن جمله‌اند.‏

جشنواره گلابگیری
امسال برای سومین سال پیاپی، در اردیبهشت ماه، جشنواره گلابگیری در باغ گیاه‌شناسی ملی ایران برگزار شد و با استقبال بازدیدکنندگان روبرو شد. ‏

مریم خدابخشی ـ مدیر روابط عمومی باغ گیاه‌شناسی ملی ایران در گفتگو با گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌گوید: امسال سومین جشنواره گلابگیری برگزار شد و استقبال گسترده‌ را به همراه آورد. تفاوت جشنواره امسال با جشنواره‌های سال‌های قبل در این بود که از همه متقاضیان خواستیم محصولات خود را پیش از برگزاری جشنواره ارسال کنند، سپس آن‌ها را در آزمایشگاه فوق تخصصی باغ گیاه‌شناسی آزمایش شدند و فقط تولیدکنندگانی که محصولات‌شان واقعاً طبیعی بود و اسانس و مواد افزودنی دیگری نداشت، اجازه حضور پیدا کردند. وی می‌افزاید: ما امسال در کنار جشنواره گلابگیری، جشنواره اقوام را هم داشتیم که در آن محصولات طبیعی و سالم سوغات مناطق مختلف کشور عرضه شد و بازدیدکنندگان از آن نیز استقبال زیادی کردند.‏

خدابخشی در مورد استقبال مردم از باغ گیاه‌شناسی می‌گوید: استقبال از باغ گیاه‌شناسی امسال به اوج خود رسید و از دوم فروردین تا نیمه اردیبهشت ماه حدود، نیم میلیون نفر به اینجا آمدند و از باغ بازدید کردند که این رکورد قابل توجهی محسوب می‌شود. وی تأکید می‌کند: استقبال از باغ گیاه‌شناسی به دلیل همراهی رسانه‌ها درخصوص شناساندن این باغ بزرگ ملی به مردم بوده است.‏

وی با یادآوری این‌که جشنواره اقوام در فروردین ماه در باغ گیاه‌شناسی برگزار شد و در آن رسوم و آیین‌های محلی مورد استقبال زیاد بازدیدکنندگان قرار گرفت، می‌افزاید: هدف ما فرهنگ‌سازی در مورد احترام به طبیعت است و این‌که خود مردم به همدیگر در این مورد آموزش دهند. وی همچنین ابراز امیدواری می‌کند که بازدیدکنندگان بیشتری برای استفاده از فضای زیبای باغ گیاه‌شناسی ملی ایران، به آنجا بیایند.‏

ارتباط با 2600 باغ در دنیا
باغ‌های گیاه‌شناسی در دنیا با هم در ارتباطند و مراوده اطلاعات و بذر‌های گیاهان را دارند. ‏

دکتر فاطمه سفیدکن ـ معاون پژوهشی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور در گفتگو با گزارشگر روزنامه اطلاعات، در مورد ویژگی‌های باغ گیاه‌شناسی می‌گوید: باغ گیاه‌شناسی از سال 1347 با هیات امنایی متشکل از چند وزیر تشکیل شد و هدف از تأسیس آن‌هم حفاظت از گونه‌های گیاهی و گیاهان بومی کشور بود. طرح احداث این باغ قبل از انقلاب چندان به سرانجام نرسیده بود و بیش از 80 درصد اقداماتی که الان در باغ دیده می‌شود، بعد از انقلاب انجام شده است.‏

دکترسفیدکن ادامه می‌دهد: باغ گیاه‌شناسی ملی ایران، یکی از 2600 باغ ملی گیاه‌شناسی در دنیا است که از نظر تنوع گونه‌ها، زیبایی و وسعت در خاورمیانه منحصربفرد است. این باغ شامل قطعات گوناگونی است که مربوط به اقلیم‌های مختلف کشور است، مثل قسمت جنگل‌های خزری، زاگرس، جنوب البرز و قسمت ایران و توران که منطقه مرکزی ایران است. در هر منطقه‌ای سعی شده است هم گونه‌های گیاهی آن‌جا کشت شود و هم از نظر توپوگرافی، پوشش کف، شکل و شمایل و ارتفاعاتی که درست و رطوبتی که ایجاد شده است و در نهایت دریاچه‌های مصنوعی آن، تا حد زیادی شبیه رویشگاه‌های اصلی گیاهان باغ باشد.‏

این اقدام از دو طرف حائز اهمیت است، از سویی، فضای مناسب برای دانشجویان، گیاه‌شناسان، زیست شناسان و کسانی که می‌خواهند گونه‌های گیاهی را بشناسند، فراهم می‌کند و از سوی دیگر از گونه‌های گیاهی در معرض تهدید، حفاظت می‌شود. ‏

دکتر سفیدکن توضیح می‌دهد: ممکن است در منطقه‌ای معدن باشد، در منطقه‌ای راه‌سازی انجام شود و یا در جایی دیگر بر اثر سرمای شدید و یا تغییرات اقلیمی، گونه‌های گیاهی در معرض خطر قرار گیرند که باغ گیاه‌شناسی به عنوان کلکسیون زنده از گیاهان بومی کشور در حفظ و حراست از آنها می‌کوشد.‏

باغ گیاه‌شناسی علاوه بر کلکسیون‌هایی که گفته شد، بخش‌هایی را بر اساس طبقه‌بندی اقلیمی در خود دارد و به جز آن، بعضی از کلکسیون‌ها، موضوعی هستند. مثلا کلکسیون گیاهان دارویی، کلکسیون گیاهان پیازی و گیاهان زینتی. هر کدام از آن‌ها فضایی مناسب را برای تحقیقات بیشتر و بهتر به وجود می‌آورند و محققان و اقشار گوناگون مردم که به نحوی با گیاه و طبیعت سر و کار دارند، می‌توانند به طور تخصصی با این گیاهان آشنا شوند. ‏

دکتر سفیدکن می‌افزاید: علاوه بر آن، بخش‌هایی از باغ براساس جغرافیای دیگر کشورها طراحی شده است، مثل باغ‌های چین و ژاپن، باغ ایرانی، قطعه اروپا و قطعه آمریکا که هم طراحی‌شان بر اساس مدل‌های باغ‌های آن کشورها است و هم گیاهانی که در آنجا وجود دارد، بومی آن مناطق است و این تفیک همچنین بستری برای آشنایی مردم با گیاهان مناطق مختلف دنیا را ایجاد کرده است.‏

تبادل‌های علمی با باغ‌های جهان
معاون پژوهشی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور در ادامه سخنانش به تبادلات علمی باغ‌های گیاه‌شناسی در دنیا اشاره می‌کند و می‌گوید: باغ گیاه‌شناسی ملی ایران با 240 باغ گیاه‌شناسی در دنیا همکاری دارد و از جمله آن‌ها، تبادل بذر است. نمونه‌های خارجی که ما در باغ کاشته‌ایم، از همان کشورها گرفته‌ایم و به تناسب آن هم گونه‌هایی از گیاهان ایران را برای آنها فرستاده‌ایم. به همین دلیل شما به باغ‌های گیاه‌شناسی بسیاری از کشورهای دنیا هم که بروید، باغ‌ها یا نمونه‌هایی را می‌بینید که از ایران است و طبیعت و گیاه‌شناسی کشورمان را معرفی می‌کند.‏

‏8 هزار گونه گیاهی در ایران
کشور ما به دلیل تنوع اقلیم، تنوع بالایی از گونه‌های گیاهی دارد. دکتر سفیدکن با اشاره به این موضوع می‌افزاید: تنوع زیستی بالایی در کشور وجود دارد و حدود 8 هزار گونه گیاهی در ایران شناسایی شده است و از اینرو جزو کشورهایی محسوب می‌شویم که تنوع زیستی چشمگیری دارند که وظیفه ما هم حفظ این تنوع زیستی است. ‏

وی می‌افزاید: حفظ گونه‌هایی گیاهی در دنیا به چند روش انجام می‌گیرد که یکی از آن‌ها در خود طبیعت است، به این صورت که مناطق حفاظت شده و مناطق قرق شکل می‌گیرد و از هر گونه تعرض به گونه‌های گیاهی آن‌ها جلوگیری می‌شود. ‏

معاون پژوهشی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها مراتع روش دوم حفاظت از گونه‌های گیاهی را باغ‌های گیاه‌شناسی عنوان می‌کند و می‌گوید: در این باغ‌ها گیاهان را به صورت زنده نگه می‌دارند و در برخی موارد ژن گیاهان هم در بانک ژن نگهداری می‌شود. در باغ گیاه‌شناسی ملی ایران، بانک ژن منابع طبیعی فعال است و بذر گونه‌های گیاهی در آن‌جا نگهداری می‌شود. در واقع باغ گیاه‌شناسی و بانک ژن منابع طبیعی متعلق به مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع و وابسته به سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی است و زیر نظر منابع طبیعی وزارت جهادکشاورزی فعالیت می‌کنند.‏

گونه‌های باغ گیاه‌شناسی
باغ گیاه‌شناسی جلوه‌ای از تنوع زیستی در کشور ماست. در این باغ حدود 4 هزار گونه گیاهی به صورت زنده وجود دارد. ‏دکتر فاطمه سفیدکن با اشاره به این مطلب می‌گوید: با توجه به شرایط اقلیمی باغ گیاه‌شناسی، در اینجا حدود 4 هزار گونه گیاهی نگهداری می‌شود، برخی از گونه‌ها بومی ارتفاعات است و برخی دیگر در مناطق خیلی گرم یا سرد می‌رویند و برای همین امکان نگهداری از آنها باغ گیاه‌شناسی وجود ندارد. برای همین 6 باغ اقماری در دیگر نقاط کشور فعالند و گونه‌های نزدیک به هر اقلیم در آنجا محافظت می‌شوند. ‏

دکتر سفیدکن در این باره توضیح می‌دهد: یکی از باغ‌های مناطق خشک و بیابانی در کاشان قرار دارد. به جز آن در نوشهر، مشهد، یزد، دزفول و همدان نیز باغ‌های اقماری گیاه‌شناسی ساخته شده‌اند و گونه‌هایی که امکان حفظ آنها در تهران فراهم نباشد، در محیط‌های نزدیک به فضای بومی آن‌ها نگهداری می‌شوند.

بازدید عمومی از باغ گیاه‌شناسی
به گفته معاون پژوهشی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، هدف باغ گیاه‌شناسی همچنین فعالیت برای فرهنگ‌سازی حفاظت از گونه‌های گیاهی و آشنایی مردم با طبیعت است. از سویی، این باغ شرایط خوبی را برای مطالعات تحقیقاتی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها یا دیگر موسسات فعال در این زمینه فراهم آورده است. ‏

سفیدکن می‌افزاید: از سال 1384 قرار بر این شد که باغ گیاه‌شناسی پذیرای عموم مردم باشد، چرا که تا پیش از آن فقط محققان و متخصصان اجازه استفاده از امکانات باغ داشتند. از همان سال استقبال زیادی از باغ شد و شمار بازدیدکنندگان به صورت تصاعدی افزایش یافت به طوری که فروردین 95 نسبت به 94 بر تعداد بازدیدکنندگان از باغ گیاه‌شناسی حدود 3 برابر افزوده شد و امسال هم 8/2 برابر سال 95 بازدیدکننده داشتیم. باغ گیاه‌‌شناسی آنقدر جذابیت دارد که بعضی‌ها و بارها به دیدن آن می‌آیند.

معاون پژوهشی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع به فرهنگ مراقبت از گیاهان اشاره می‌کند و می‌گوید: خوشبختانه بیش از 95 درصد افرادی که به باغ می‌آیند به گیاهان احترام می‌گذارند، از آنها حفاظت می‌کنند، وارد فضای سبز نمی‌شوند و با توجه به توضیحاتی که از ابتدا به آنها داده می‌شود، ارزش کار را می‌دانند. ضمن آن‌که بسیاری از افرادی که به باغ گیاه‌شناسی می‌آیند، خودشان علاقمند به این مقوله هستند. اما گاهی هم برخی افراد داخل فضای سبز می‌شوند یا بعضاً گلی را می‌چینند. به هرحال ما مقداری ریسک را پذیرفته‌ایم، چرا که اگر می‌خواهیم این فرهنگ را ایجاد کنیم و آن را اشاعه دهیم مثل دیگر کشورهای پیشرفته دنیا همه مردم باید بتوانند به باغ بیایند و طبیعت آن را بشناسند.‏

تحقیقات گیاهان دارویی
مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها 10 بخش تحقیقاتی نیز دارد. دکتر سفیدکن در این مورد می‌گوید: یکی از واحدهای 10 گانه تحقیقاتی، بخش تحقیقات گیاهان دارویی است که در مؤسسه سال‌هاست فعالیت می‌کند و متولی گیاهان دارویی کشور است و دستاوردهای خیلی خوبی در این سال‌ها داشته است. ‏

وی گل محمدی را یکی از مهمترین اقلام گیاهان دارویی پر مصرف در کشور می‌داند و توضیح می‌دهد: این گل از بازار صادراتی خوبی برخوردار است و هم گل و فرآورده‌های آن از جمله گلاب، مصرف زیادی در کشور دارند. حتی در برخی مناطق ایران شغل خانوادگی بسیاری از افراد پرورش گل محمدی و گلابگیری است و از این طریق امرار معاش می‌کنند. برای همین ما در باغ گیاه‌شناسی جشنواره گلابگیری را برگزار کرده‌ایم که امسال که سومین دوره این جشنواره بود، با استقبال بسیار گسترده مردم روبه‌رو شد.‏

گلابگیری در باغ گیاه‌شناسی‏
فرهنگ ایرانی به صورت سنتی، هم علاقه‌مند به گیاهان دارویی و هم عرقیات گیاهی و فرآورده‌های طبیعی است. هر سال از اواسط اردیبهشت که گل محمدی باز می‌شود تا اواسط خرداد ماه، جمعیت کثیری به سمت کاشان، قمصر و نیاسر می‌روند تا مراسم گلابگیری را از نزدیک ببینند. اما برای بسیاری ممکن است این شرایط فراهم نباشد، چرا که در این فصل به خصوص اینکه فصل امتحانات دانش‌آموزان مدارس است، بسیاری از خانواده‌ها امکان سفر ندارند. فاطمه سفیدکن با اشاره به این موضوع ادامه می‌دهد: ما با 2 هدف جشنواره گلابگیری را در باغ گیاه‌شناسی برگزاری می‌کنیم. اول، کسانی که در تهران و کرج یا اطراف این شهرها زندگی می‌کنند و امکان رفتن به کاشان را ندارند، به اینجا بیایند و گلابگیری را از نزدیک ببینند و دوم، با توجه به اینکه در بازار متأسفانه انواع عرقیات با کیفیت‌های پایین و حتی تقلبی وجود دارد و کسی که می‌رود از یک فروشگاه خرید می‌کند، نمی‌داند کدام محصول را می‌خرد، در اینجا می‌تواند با اطمینان از کسانی که محصولات خود عرضه می‌کنند، عرقیات یا گلاب ناب و با کیفیت بالا را بخرد. امسال ما از همه کسانی که متقاضی شرکت در جشنواره گلابگیری بودند، پیش از برگزاری نمونه محصولات‌شان گرفتیم و در آزمایشگاه بخش گیاهان دارویی، که آزمایشگاه مرجع کشور است و دارای آکرودیته و صلاحیت از سازمان استاندارد است، نمونه‌ها را آنالیز کردیم و به کسانی اجازه دادیم محصولات خود را در باغ گیاه‌شناسی عرضه کنند که محصولات سالم، مطمئن و دارای ماده موثر مناسب را داشته باشند.‏

به این ترتیب کسانی که از نمایشگاه بازدید می‌کنند، علاوه بر اینکه می‌توانند مراحل گلابگیری و عرقگیری را از نزدیک ببینند، می‌توانند با خیال راحت محصولات سالمی را خریداری کنند.‏

به گفته معاون پژوهشی مؤسسه تحقیقات جنگل، در کنار جشنواره نمایشگاهی، بازدید کنندگان همچنین می‌توانند با سوغات شهرهای کشور آشنا شوند.

باغی برای 4 فصل سال
اردیبهشت ماه، زیباترین روزهای باغ گیاه‌شناسی است. خانم دکتر سفیدکن با اشاره به این موضوع می‌افزاید: با اینکه به نظر من زیباترین زمان باغ گیاه‌شناسی اردیبهشت است، اما هر فصل سال، باغ زیبایی‌ها و جلوه‌های خود را دارد. پاییز اینجا فوق العاده زیبا و رنگارنگ است و هر هفته که وارد باغ می‌شوید، در یک قسمت از آن منظره جدیدی می‌بینید. امروز گل‌های صورتی باز شده است و هفته بعد نوبت گل‌های سفید رنگ است و هر روز جلوه خودش را دارد. امیدوارم مردمی که این اطراف زندگی می‌کنند و بعد تمامی هموطنانمان باغ گیاه‌شناسی را بشناسند و حداقل یک بار آن را ببینند.

سجاد تبریزی