ایرج نیک سرنشت در چهارمین همایش «نقش دانشمندان ایرانی - اسلامی در پیشبرد علوم تجربی» ضمن اشاره به محتوای «دایره‌المعارف بزرگ شفاء» ابن‌سینا گفت: «دایره‌المعارف شفاء» نمونه شکل‌گیری معرفت علمی و تولید دانش در دوره تمدن اسلامی است
به گزارش روابط
عمومی و امور بین‌الملل بنیاد بوعلی‌سینا به نقل از خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)،
دکتر ایرج نیک‌سرشت، عضو هیأت علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، مقاله‌ای با
عنوان «ابن‌سینا دانشمند مسافر: بررسی محتوایی و شکل‌گیری «دایره‌المعارف بزرگ
شفاء» را در چهارمین همایش «نقش دانشمندان ایرانی - اسلامی در پیشبرد علوم تجربی»
که چهارشنبه 27 خرداد برگزار شد ارائه کرد.
ابن‌سینا
دانشمند مسافر
وی با اشاره به
عوامل شکوفایی علم در تمدن اسلامی با طرح پرسش‌هایی گفت: تولید دانش در تمدن
اسلامی چه مکانیزم‌هایی داشته است؟ دانشمندان مسلمان برای تولید دانش با چه موانعی
مواجه بودند؟ دانشمندان اسلامی از چه سنتی پیروی و متأثر از چه پارادایم علمی بوده‌‌اند؟
و پاردایم رقیب چه بوده‌است؟ آیا دانشمندان سرزمین‌های اسلامی در علم نوآوری داشته‌اند؟
البته این نکته بسیار مهم است که چه کسی به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد و این پرسش
بزرگی است.
وی افزود: تا به
حال هیچ مورخی، در حوزه‌های مختلف یا مورخ به معنای عام پاسخی قانع کننده به این
پرسش‌ها ارایه نکرده است بنابراین برای شناخت سنت‌هایمان نیازمند یک همت بلند
هستیم.
غیبت ابن‌سینا
در کتاب‌های درسی
نیک‌سرشت ادامه
داد: ما در دوران تجدد زندگی می‌کنیم بنابراین این پرسش مطرح می‌شود که علم قدیم
که سنت ایرانی اسلامی خودمان است چه کاربردی دارد؟ در هیچ کتاب درسی و آموزشی در
مقاطع مختلف به فیزیک ابن‌سینا و ابن‌هیثم اشاره‌ای نشده است.
وی درباره
«دایره‌المعارف شفاء» گفت: به نظر می‌رسد برای بررسی تولید دانش، در دوران
اسلامی باید نسبت به دستاورد‌های دانشمندان مورد نظر، در اینجا ابن‌سینا و
دانشمندان هر دوره شناخت کافی به دست آوریم. سیاست‌های علمی و مراکز علمی این
دوران، نیز باید مورد بررسی قرار گیرند. مواد آموزشی دانشمند مورد نظر، همچنین
شناسایی پارادایم‌های موجود در جامعه علمی و پارادایم‌های رقیب با هدف ترسیم
تصویری روشن از تولید دانش یک دانشمند ضروری است.
دو رویکرد درون‌گرایی
و برون‌گرایی در بررسی موضوعات تاریخ علم
وی اظهار کرد:
در بررسی موضوعات حوزه تاریخ علم از دو منظر می‌توان به آن توجه کرد. ابتدا رویکرد
درون‌گرا، به‌عبارتی دیگر اگر در بررسی «دایره‌المعارف شفاء» ابن‌سینا، بدون توجه
به دوره‌های تاریخی مانند آل‌بویه یا سامانیان و بدون توجه به زندگی ابن‌سینا عمل
کنیم، رویکرد درون‌گرا خواهد بود؛ بنابراین رویکرد درون‌گرا، به معنای بررسی
جوهر علم به‌عنوان یک مقوله معرفت‌شناختی است.
نیک‌سرشت در
تشریح رویکرد برون‌گرا افزود: در رویکرد برون‌گرا، فعالیت دانشمند به‌عنوان یک
نمود یا تعیین اجتماعی مورد علاقه مورخ تاریخ علم است. به عبارتی دیگر مورخان با
این رویکرد واقعیت‌های علمی را دستخوش تعیین یا جبرّت عوامل ماورایی علم می‌دانند؛
بر اساس این رویکرد ابن‌سینا برای تولید این دائره‌المعارف به‌عنوان مثال، نیازمند
حاکمی برای حمایت بوده چراکه مطالبی برخلاف عرف جامعه مطرح می‌‌کرده است.
این عضو پیوسته
انجمن فلسفه علم فرانسه با اشاره به دیدگاه ابن‌سینا و ارسطو درباره حرکت و طبیعت
گفت: تبیین ارسطو از طبیعت و حرکت منتج به تولید کتاب‌هایی مانند «رساله فیزیک»،
«رساله در آسمان»، «رساله کون و فساد»، «رساله الوی» و «رساله نفس» شد این منابع
در دوره اسلامی با شکل‌گیری نهضت ترجمه وارد ایران شدند.
«دایره‌المعارف
بزرگ اسلامی» منبع اصلی «ابن‌سینا، دانشمند مسافر»
نیک‌سرشت، ضمن
تشریح زندگی‌نامه ابن‌سینا افزود: «دایره‌المعارف بزرگ اسلامی» نوشته شرف‌الدین
خراسانی منبع اصلی من در تدوین این مقاله است؛ همچنین از مقاله جلالالدین همایی
با عنوان «ابن‌سینا در اصفهان» و کتاب «تاریخ فلسفه» وی نیز بهره برده‌ام.
همدان، مکان
تولد «دایره‌المعارف شفاء»
وی ادامه داد:
ماجرای نوشتن «دایره‌المعارف شفاء» از سفر ابن‌سینا به همدان، آغاز می‌شود شهری که
بخش عمده اثرش را در آنجا می‌نویسد. شمس‌الدوله در این دوران از ابن‌سینا می‌خواهد
تا شرحی بر نوشته‌های ارسطو بنویسد اما ابن‌سینا، پیشنهادی درباره تألیف
کتابی فلسفی ارایه می‌دهد کتابی که به آراء مخالفان نپردازد.
نیک سرشت درباره
«دایره‌المعارف شفاء» ابن‌سینا توضیح داد: در «دایره‌المعارف شفاء» به چهار منطق
مانند طبیعیات، ریاضیات و الاهیات پرداخته شده است.
ترجمه «فن
سماعی» تجدید چاپ نشد
این عضو پیوسته
انجمن تاریخ علم و فن‌آوری فرانسه درباره کتاب «فن سماعی» ابن‌سینا گفت: این کتاب
در چهار فصل تدوین شده است. «در اسباب و مبانی طبیعت»، «در حرکت و آنچه با اوست»
برخی از این فصل‌ها هستند. ترجمه فارسی این کتاب در 400 صفحه از سوی مرحوم فروغی،
صورت گرفته است. یکبار در اوایل انقلاب منتشر شد و متأسفانه در حال حاضر در
بازار موجود نیست.
«فن سماعی» و
فیزیک امروز
وی ادامه داد:
آنچه امروزه درباره فیزیک مطرح می‌شود مربوط به زیر فصل‌های 13 و 14 چهارمین فصل
کتاب «فن سماع» با 15 زیر فصل است. به‌عنوان مثال، موضوعاتی مانند مکان، زمان، علت
و معلول که در فیزیک جدید مورد بحث واقع می‌شود در این فصل مطرح شده است. 20 صفحه
این کتاب به حرکت اختصاص دارد اما نمی‌توان به موضوع حرکت پرداخت و مابقی کتاب را
نادیده گرفت.
این عضو هیأت
علمی پژوهشکده تاریخ علم اظهار کرد: ابن‌سینا موضوع حرکت را در طبیعیات مطرح می‌کند.
بررسی این موضوع با روش درون‌گرایی ممکن است. مرحوم سید جلالالدین آشتیانی کتابی
با عنوان «شرح حال و آراء ملاصدرا» نوشته است که در آن آورده «حق آن است که حرکت و
سکون جزء مباحث طبیعی است لذا شیخ و دیگران در طبعیات از آن گفت و گو
نمودند. و ملاصدرا بحث حرکت را از طبیعیات به الاهیات آورد.»
«دایره‌المعارف
شفاء» نمونه شکل‌گیری معرفت علمی تمدن اسلامی است
نیک‌سرشت گفت:
نمونه شکل‌گیری یک معرفت علمی و تولید دانش در دوره اسلامی «دایره‌المعارف شفاء»
است. اگر به این اثر سنبل نگوییم اشتباه کرده‌ایم. کتاب ابن‌سینا، در کنار
«المناظر» یا آثار ابوریحان قابل طرح است.
وی افزود: بررسی
نهاد آموزشی ابن‌سینا نیز قابلیت بررسی دارد به‌عبارتی دیگر، پاسخ به پرسش‌هایی
درباره سیستم آموزشی، چگونگی آموزش، چگونگی دسترسی وی به منابع آموزشی و اینکه ابن‌سینا
در همگانی کردن علم چه عملکردی داشته است. نمی‌توانم به همه این پرسش‌ها پاسخ دهم،
اما می‌توانم مقایسه‌ای بین «فن سماعی» ابن‌سینا با کتاب‌های دکارت، گالیله و
منابع دانشمندان قرون 13 و 14 انجام دهم و با رویکرد درون‌گرایی به آن‌ها بپردازم.
نیک‌سرشت در پایان
اظهار کرد: طبیعیات ابن‌سینا با علم دینی و اسلامی، یعنی آنچه که امروز گفته می‌شود
هیچ ارتباطی ندارد در طول کتاب اشاره‌ای ندارد مگر در ابتدای کتاب که از خداوند
برای به پایان بردن اثرش استعانت می‌گیرد.
چهارمین همایش
«نقش دانشمندان ایرانی - اسلامی در پیشبرد علوم تجربی» چهارشنبه (27 خردا‌ماه) با
مشارکت وزارت آموزش و پرورش، اتحادیه انجمن‌های علمی آموزشی معلمان فیزیک ایران در
پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با حضور دکتر اسفندیار معتمدی، رئیس
اتحادیه انجمن‌های علمی-آموزشی معلمان فیزیک ایران، دکتر عبدالحسین بصیره، دبیر
علمی همایش، دکتر یونس کرامتی، عضو کمیته علمی همایش، دکتر اصغر قائدان، رئیس
پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، دکتر محمد امانی تهرانی، مدیر کل سازمان پژوهش
و برنامه‌ریزی کتب درسی آموزش و پرورش، دکتر سلیمان رسولی، دکتر آزیتا سیده فذایی
و دکتر امیرمحمد گمینی از اعضای کمیته علمی همایش، دکتر امیر اکباتانی از مححقان
حوزه تاریخ علم، دکتر حنیف قلندری، عضو کمیته پژوهش موزه علوم و فناوری و جمعی از
معلمان فیزیک کشور در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
محور‌های
چهارمین همایش «نقش دانشمندان ایرانی - اسلامی در پیشبرد علوم تجربی» شامل بررسی
فعالیت‌های دانشمندان ایرانی – اسلامی در حوزه علوم تجربی، اهمیت روز آمد کردن
برخی متون کهن دانشمندان ایرانی – اسلامی و بازتاب آن در کتاب‌های درسی مدارس و
دانشگاه‌ها، بررسی تاثیر دانشمندان ایرانی – اسلامی در پیشرفت علوم و فنون در
جهان، نقد و بررسی دیدگاه‌های علمی دانشمندان ایرانی – اسلامی، نگاه نقادانه
برعلوم تجربی دانشمندان ایرانی – اسلامی و ارتباط آن با علوم نوین، بررسی تأثیر
دیدگاه‌ها و ترجمه آثار دانشمندان ایرانی – اسلامی بر دانشمندان عصر میانه اروپا
بود.