زمانی که ابن سینا در اصفهان با حاکم آن خطه یعنی علاء الدین کاکویه
می زیست علاء کاکویه اظهار می کند که به واسطه عربی بودن کتب حکمت از فهم فلسفه
عاجزم و از بوعلی درخواست می کند که کتابی به پارسی بنگار که من فلسفه را خواهم
فهمید. به هر حال با آن ادعایش باعث شد که یکی از منظم ترین و منقح ترین کتب فارسی
حکمت مشاء به وجود آید که دانشنامه علائی نامیده شد. این کتاب در سال 1315 توسط
احمد خراسانی تصحیح و ویرایش شد. همچنین دکتر محمد معین نیز این کتاب را تصحیح
کرده است. سال گذشته نیز این کتاب توسط نواب مقربی، تصصیح و شرح شد که در
گفتگویی با وی به بررسی و اهمیت این کتاب پرداختیم که از نظر شما می گذرد.
شما یکی
از کتاب های فارسی ابن سینا بنام دانشنامه علایی را تصحیح و تشریح کرده اید. لطفا
کمی درباره این کتاب و اهمیت آن در زبان فارسی و زبان فلسفی امروز صحبت کنید؟
بله! دانشنامه علایی که دانشنامه‌ای است تألیف
ابن سینا به زبان فارسی دری در پنج علم یا پنج فصل 1. علم منطق، 2. علم طبیعی(علم
زیرین) 3. علم هیئت، 4. علم موسیقی و 5. علم آنچه بیرون طبیعت است(علم بَرین)،
نوشته شده است. در این دانشنامه ابن سینا تلاش کرده تا آنجا که می‌تواند واژه‌های
فارسی به کار ببرد. هرچند او کامیاب نشده است درهمه موارد معادل های فارسی واژگان
عربی را به دست دهد ولی تلاش او در این راه شایان ستایش است.
دانشنامه علایی از زمان نگارش آن تا زمان ما بر روی
نویسندگان و مترجمان آثار فلسفی و ادبی اثرگذار بوده است. (برای ملاحظه تأثیر ابن
سینا بر ترجمه فلسفی معاصر، رک، ادیب سلطانی، میر شمس الدین، منطق ارسطو
(ارگانون)، مؤسسه انتشارات نگاه، تهران 1378)
ابن سینا این دانشنامه را در
فاصله سال های 413 تا 428 برای سپاس از حمایت‌های فرماندار وقت اصفهان، ابوجعفر
دشمن زیار ملقب به علاء الدوله کاکویه نوشت و به همین سبب دانشنامه علایی نام
گرفته است. از بخش های مختلف کتاب سه بخش نخست، منطق، الهیات و طبیعیات از نوشته‌های
خود ابن سینا بر جای مانده است و بخشهای مربوط به ریاضیات شامل هندسه، هیئت و حساب
را که در همان زمان از بین رفته بود ابوعبید جوزجانی پس از وفات ابن سینا از نوشته‌های
دیگر او به تلخیص درآورده است. بخش نخست کتاب درباره منطق و بخش دوم با نام فلسفه برین
درباره الهیات است. این کتاب نسخه‌های خطی فراوانی دارد. کتاب در سال 1315 به همت احمد خراسانی تصحیح و ویرایش شده
است. دکتر محمد معین نیز این کتاب را تصحیح کرده است. (رک، ابوعلی سینا، دانشنامه
علایی، رساله منطق، با مقدمه، حواشی و تصحیح دکتر محمد معین و سید محمد مشکات،
همدان 1383)
این کتاب سراسر حس زیبایی است. برای اینکه با متن گیرای
کتاب آشنا شوید قطعه ای از مقدمه کتاب را در باب منطق برای شما می خوانم که سلاست
و قدرت بیان ابن سینا را احساس کنید: «و علم منطق علم ترازوست، و علم های دیگر
علم سود و زیان است. و رستگاری مردم به پاکی جان است، و پاکی جان به صورت بستن هستی
هاست اندر وی، و بدور بودن از آلایشِ طبیعت، و راه بدین هر دو به دانش است، و هر
دانشی که سَختِه نبود یقین نبود، پس به حقیقت دانش نبود، پس چاره نیست از آموختن
علم منطق.»
هدف
شما از انتخاب و شرح و تصحیح این کتاب ارزشمند زبان فارسی چه بوده است؟ آیا این
کتاب تنها یک اثر تاریخی است یا هم اکنون هم می تواند سودمند بیفتد؟ مهمتر ازآنکه توانایی
زبان فارسی در انتقال معانی علمی و فلسفی چیست؟
در عصر جدید که پیشرفت علم و تکنولوژی و
همچنین فلسفه با سرعت برق و باد پیش می رود برای بیان مطالب علمی و فلسفی دو راه
وجود دارد. پاره ای ملل چاره را در پذیرفتن یکی از زبانهای خارجی برای بیان این
مطالب علمی دیدند مانند هندوستان ولی ملل دیگر به واسطه داشتن میراث بزرگ فرهنگی
نتوانستند این راه حل را بپذیرند که یک مثال آن کشور ایران است. باید خاطرنشان کرد
که در پاره ای زبان ها به علت ساختار ویژه آنها جبران کمبود واژه های علمی کاری بس
دشوار و شاید نشدنی است. زبان هایی که در اروپا و خاور نزدیک وجود دارند به دو
طبقه عمده تقسیم می شوند که عبارتند از 1. زبانهای هند و اروپایی و 2. زبانهای
سامی. زبانهای فارسی از خانواده زبان های هند و اروپایی هستند و زبان عربی و عبری
از خانواده زبانهای سامی. دکتر محمود حسابی در مقاله ای بنام «توانایی زبان فارسی»
با کاربرد روشی ریاضی بنام جبر ترکیبی نشان داده است که در زبان عربی واژگانی که
براساس ریشه های ثلاثی و رباعی این زبان می توان ساخت حداکثر دو میلیون واژه است. امکان
ساختن واژگانی بیش از این در ساختمان این زبان وجود ندارد. حال آنکه در زبان فارسی
و زبان های هند و اروپایی دیگر که دارای شمار کمی ریشه در حدود 1500 عدد و دارای
تقریباً 250 پیشوند و درحدود 600 پسوند هستند با کاربست همان روش ریاضی می توان
226 میلیون و حتی بیشتر از این، واژه ساخت.
قابل توجه این است که برای فهمیدن این میلیون ها واژه فقط
نیاز به فرا گرفتن 1500 ریشه و 850 پیشوند و پسوند داریم در صورتی که در یک زبان
سامی باید دست کم 25000 ریشه از برداشت و قواعد پیچیده افعال و اشتقاق را نیز فرا
گرفت و در ذهن نگه داشت. توانایی ای که در هر زبان هند و اروپایی مانند یونانی و
لاتین و آلمانی و فرانسه و انگلیسی وجود دارد در زبان فارسی هم همان توانایی وجود
دارد. بنابراین هیچ بهانه ای برای کوتاهی در ساخت معادل های فارسی در برابر واژگان
بیگانه وجود ندارد. این هدفی است که ابن سینا با نگارش دانشنامه علایی نخستین گام
را برای رسیدن به آن برداشت.
متأسفانه، پس از ابن سینا برای رسیدن به این هدف مطلوب
پیشرفت اندکی حاصل شده است. ولی اگر بنشینیم و دست روی دست بگذاریم دیری نمی کشید
که سیل کلمه های خارجی در تمامی عرصه های فکری، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی کشور جاری
می شود و عده ای افتخار خواهند کرد زبان فارسی را که حامل فرهنگ اسلامی- ایرانی
ماست کنار گذاشته و به زبان بیگانه سخن می گویند. (رک، «توانایی زبان فارسی»،
نوشته دکتر محمود حسابی، عضو فرهنگستان زبان ایران، از شماره مهرماه انجمن فرهنگ ایران
باستان)
انتشارات
بنیاد حکمت اسلامی صدرا کتاب رساله منطق دانشنامه علایی را با شرح و تصحیح شما در
بهار سال 1391 منتشر کرده است؟ لطفاً قدری درباره شیوه تصحیح و شرح خود توضیح
دهید؟ آیا قصد دارید که دیگر رساله های این دانشنامه ارزشمند (یعنی الهیات و
طبیعیات) را هم منتشر کنید؟
باید بگویم که دانشنامه علایی ابن سینا شاهکار
زبان فارسی در فلسفه اسلامی است، از این رو، چاپ دوباره آن و حتی چاپ‌های دوباره
آن با شرح و تصحیح‌های تازه و روزآمد نه تنها جای توجیه دارد که ضرورتی جدی و
حیاتی است. چنانکه در بالا یاد شد دانشنامه علایی به همت دانشمند فقید دکتر محمد
معین تصحیح شده است، ولی این تصحیح و دیگر تصحیح های این کتاب کاستی های فراوانی
دارد. یکی آنکه چنین تصحیح هایی تنها برای عده ای معدود از متخصصان و نسخه شناسان
مناسب و سودمند است. در تصحیح دکتر معین اختلاف های موجود در تمامی نسخه ها در
زیرنویس کتاب آمده است و خواننده خود می بایست با تطبیق و مقایسه آن اختلاف ها دست
به انتخاب بزند و چه بسا در این انتخاب ها به راه خطا برود. بنابراین وظیفه هر
مصححی که به تصحیح کتاب هایی از این دست می پردازد این است که علاوه بر آوردن نسخه
های متعدد خود با پژوهش دقیق و ذوق ادبی دست به انتخاب بزند و متنی ویراسته تر و پیراسته
تر از نسخه های موجود عرضه کند. به ویژه، در تصحیح دکتر محمد معین از رساله منطق
دانشنامه علایی بسیاری غلط های آشکار دست نخورده مانده اند. برای نمونه، واژة
«مشهودات» به جای «مشهورات» در صفحه 120 کتاب مزبور به غلط به کار رفته
است. مصحح از این غلط آگاه است ولی آن را دست نخورده در متن باقی گذاشته است. یا
«فضولیات» به جای «فضولان»، «ذاک» که به غلط به جای «زاگ» فارسی به کار رفته
است. وانگهی، بسیاری واژگان مهجور که در زبان فارسی امروز کاربرد ندارند، همچون،
«سخته»، «زاگ»، «مازو»، «دمداری»، «زفر»،
«پیداگر چندی» و مانند اینها بدون توضیح رها شده اند. مطالعه کتاب نیز به سبب رسم
الخط نامنقح و نبود اعراب گذاری واژگان کهن بسیار دشوار است.
تصحیح حاضر مزیت هایی دارد که آن را از تصحیح های دیگر
دانشنامه علایی متمایز می کند: نخست آنکه تمامی زیرنویس های حاوی نسخه بدلها حذف
شده اند، و تنها متن دانشنامه به شیوه ای روان، خوانا و اعراب گذاری شده در جاهایی
که نیاز به اعراب گذاری داشته اند در برابر دیدگان خواننده قرار داده شده است. دوم
آنکه واژگان مهجور و دشوار که خوانندگان ناآشنا ممکن است با معنای آنها آشنا
نباشند در زیرنویس به کوتاهی توضیح داده شده اند. سوم آنکه متن دانشنامه
تقطیع و مَفصَل بندی شده است. رساله منطق روی هم، شامل 35
قطعه است.
تک تک قطعه ها با اتکاء به منابع معتبر منطقِ صوری شرح داده شده اند و در قسمت
«شرح قطعه» در پایان متن اصلی کتاب گنجانده شده اند. این شرح ها، البته، برای
مبتدیان و ناآشنایان به زبان منطق و فارسی دری است که در فهمِ بیشتر متن خوانندگان
را یاری می رسانند. متخصصان و پژوهشگران که با آثار ابن سینا آشنایی دارند نیازی
به مطالعه این بخش ندارند. چهارم آنکه برای نخستین بار واژه نامه توصیفی ای نیز در
پایان کتاب گردآوری شده است که می تواند به خوانندگان در بهره برداری بیشتر از
واژگان و معادل های فارسی ابن سینا کمک کند. توصیف تمامی واژگان نیز از زبان خود
ابن سینا عرضه شده است. کسانی که فرصت مطالعه سراسر کتاب را ندارند می توانند
چکیده ای از مطالب کتاب را در واژه نامه توصیفی بخوانند یا اصطلاح مطلوب خود را
ذیل مدخل مربوط ببینند.
سرانجام آنکه هدف از انتشار کتاب حاضر چیزی نیست جز ترغیب
و تحریض خواننده فارسی زبان به خواندن اثر ماندگار ابن سینا، دانشنامه علایی. خواندن
صفحات این کتاب یکی پس از دیگری بهجت آور است، زیبا و نافذ است؛ در حالی که تجربه
عهدهای پیشین و دنیاهای دور را در کلامی نو و طرزی همیشه بهار گرد آورده است، چیزی
برتر از یک کتاب که در یک میلیون کتاب به دست می دهد. ابن سینا یکی از قله های
باشکوه مردم ایران زمین است، باور نمی کنم که کسی به زبان فارسی و میراث فلسفه
ایرانی- اسلامی دلبسته باشد و صفحه های این دانشنامه را بتواند بدون خارخار میهن
دوستی بخواند. سخن آخر اینکه اگر توان و فرصتی باشد و حمایت مادی و معنوی ای صورت
گیرد دو رساله دیگر از این دانشنامه به همین شیوه تصحیح و شرح خواهم کرد و به زودی
یکجا به بازار نشر عرضه می شود.