لزوم ارائه منظومه ای از فرهنگ و دانش اسلامی با استفاده از رایانه بر محور نسخ خطی

نهایت استفاده از رایانه در شناخت نسخ خطی، ارائه فهرست آنها یا نسخه های دیجیتالی آنهاست و این یعنی استفاده نیم درصدی از رایانه در این حوزه. در این باره چه کارهایی می توان کرد؟

یکی از بایسته های کار در حوزه نسخ خطی ایجاد نوعی پیوند تاریخی ـ جغرافیایی میان آثار مخطوطی است که برای ما برجای مانده است. این ضرورت بر پایه این دو فرض است.

نخست آن که در هر مقطع تاریخی، آثار ویژه ای شکل گرفته و هر کدام از آنها در خانه و خانواده ای و متعلق به مکتب و مدرسه و تحت تأثیر استادی به نام. استادی که مسأله ای را آفریده و دیگران را به اظهار نظر در باره آن واداشته است.

فرض دوم این که همان کلام نوعی تقسیم بندی جغرافیایی هم دارد، یعنی هر منطقه ای از مناطق دنیای اسلام، مسائل خاص و ویژه ای داشته است که سبب شده تا آثاری در آن حوزه پدید آید. این درست است که غالب این آثار ربط مستقیم به جغرافیای محیطی خود ندارد، اما تصور مفهوم جغرافیای فکری که ترکیبی از یک منطقه خاص با تفکری است که در آن شک می گیرد، اصل این فرض را مقبول می سازد.

اکنون وقتی سخن از ایجاد نوعی پیوند تاریخی ـ جغرافیایی میان نسخ خطی به میان می آید، مقصود آن است که بدانیم در افق زمان و مکان، چه نوع افکار و اندیشه ها و چه مکتب ها و مدرسه هایی ایجاد شد و در حوزه های فکری تأثیر گذار بوده اند.

این افکار و مکتب های ایجاد شده دقیقا لایه های مختلف فرهنگ ما را در همه ابعاد آن نشان می‌دهد. اگر فرهنگ عبارت از کلیه مقولات فکری و معنوی یک جامعه باشد، مقولاتی که به ساختمان مادی یک تمدن روح می بخشد، در آن صورت باید بگوییم بخش مهمی از این فرهنگ همین نسخ باقی مانده ای هستند که در یک سیر تاریخی و در محیط جغرافیایی خاص پدید آمده است.

اما برای ایجاد این پیوند و ارتباط چه باید کرد؟ در این زمینه ناچار خواهیم بود تا در یک مرحله مهم از دانش آمار و ریاضی و رایانه کمک بگیریم. ما باید بتوانیم با یک کلیک روی شهر سمرقند، تمامی عالمان این شهر با تالیفات آنان را در گذر زمان و بر حسب موقعیت منطقه ای بشناسیم. این که در ربع چهارم قرن هشتم هجری سمرقند در چه وضعیتی بوده است. چه آثاری تالیف شده است. چه عالمانی در این شهر می زیسته اند، چه موضوعاتی را مطرح می کرده اند و بسیاری از مسائل دیگر.

اگر بتوان چنین پیوندی را میان آثار مخطوط موجود همراه با تأیید بر زندگینامه و آثار موجود و ناموجود دانشمندان این دوره ایجاد کرد، شناخت لایه های فرهنگی در یک شهر در طول هزار سال را می توان به خوبی به تصویر کشید، بدون آن نیاز به تحلیل های ذهنی باشد، یا اگر نیاز به آن است، لااقل مواد اولیه به راحتی در اختیار باشد تا این تحلیل ساده تر پیش برود.

مهم آن است که پیش از هر چیز نسخه های خطی خود را بشناسیم و تا وقتی که این آثار در کنج کتابخانه ها بدون فهرست مانده باشد، یا در اختیار پژوهشگران نباشد، نه این مهم که هیچ طرح درستی به سرانجام نمی رسد.

رسول جعفریان