نگاهی به «تاریخ فلسفه؛ از آغاز تا امروز» نوشته‌ ویلیام ساهاکیان

انکار نمی‌توان کرد که فلسفه در ذات خود دشوار و دیریاب است چرا که با مسائل بغرنج فکری سر و کار دارد اما برای فراگیر کردن اندیشیدن فلسفی، ناچار باید آن را اندکی از دشواری فروکاست. چنین کاری ضرورتی برای هر جامعه‌ای شناخته می‌شود که می‌خواهد روش اندیشیدن را بیاموزد. اما پنهان کردنی نیست که آسان کردن مفاهیم فلسفی، چه‌بسا همانند راه رفتن بر روی لبه‌ تیغ است. اگر این کار آسان پنداشته شود از ارزش دانش فلسفه کاسته خواهد شد و فایده‌ای از آن به‌دست نخواهد آمد. توضیح و تببین آراء فلسفی، نیاز به ورزیدگی و فهم دقیق مبانی فلسفه دارد. کاری که به‌درستی و عالمانه از عهده‌ «ویلیام ساهاکیان»، نویسنده‌ کتاب «تاریخ فلسفه، از آغاز تا امروز»، برآمده است. این کتاب را حمیدرضا بُسحاق به‌تازگی به فارسی ترجمه کرده است.

ساهاکیان، فیلسوف آمریکایی ارمنی‌تباری است که دکترای فلسفی خود را از دانشگاه بوستون گرفته بود. ایرانیان چندان با آراء او بیگانه نیستند؛ پیش از این کتاب «اندیشه‌های فیلسوفان بزرگ» او به فارسی ترجمه شده است.

ساهاکیان در کتاب «تاریخ فلسفه، از آغاز تا امروز» مباحث و نظریات مهم فیلسوفان جهان را، از روزگار طالس تا سارتر، بررسی کرده و با زبانی ساده و دلنشین به خوانندگانی عرضه کرده است که می‌خواهند با سیر اندیشه‌ فلسفی و مکاتب آن آشنا شوند. این کتاب به دور از زبان پیچیده‌ فلسفه است؛ بی‌آن که از ارزش علمی کتاب کاسته شده باشد. خواننده، به‌سهولت مباحث کتاب را پی می‌گیرد و با چکیده‌ای که دربردارنده‌ مهم‌ترین آراء فیلسوفان جهان است، آشنا می‌شود.

درباره‌ ترجمه و چاپ کتاب، نکته‌هایی درخور یادآوری است. یکی از دلایلی که سبب می‌شود مردم (و حتی بسیاری از کتاب‌خوانان) به کتاب‌های فلسفی روی نیاورند، ترجمه‌های نامفهومی است که بازار نشر کتاب‌های فلسفی ایران را پُر کرده است. گاه مترجمان آثار فلسفی، زبان مبدا را به درستی نفهمیده‌اند و به زبان فارسی مسلط نیستند. در نتیجه ترجمه‌ای که به دست می‌دهند، پیچیده، نامفهوم و گنگ است و خواننده را از فلسفه گریزان می‌کند. چنین دشواری و معضلی در ترجمه‌ کتاب «تاریخ فلسفه؛ از آغاز تا امروز» دیده نمی‌شود. حمیدرضا بسحاق از پسِ ترجمه‌ این اثر دشوار برآمده است؛ هم زبان مبدا را می‌شناسد و هم در برگردان فارسی متن، تسلط خود را نشان داده است.

ترجمه‌ کتاب، با همه‌ دشواری مباحث فلسفی، آسان خوان است. حقیقت این است که ترجمه‌ آثار فلسفی، کاری سترگ است و خلق اثری دیگر است. حتی می‌توان گفت گونه‌ای تاویل متن و هرمنوتیک نیز به شمار می‌رود. از ترجمه‌ کتاب ساهاکیان می‌توان دریافت که مترجم متن کتاب را فهمیده و هضم کرده است. از این روست که بر دشواری ترجمه‌ چنین کتاب فلسفی‌ای فائق آمده است و اثری به فارسی زبانان عرضه کرده است، که ماندگار است و کارا.

خواننده با کتاب که پیش می‌رود به سادگی درمی‌یابد که مترجم نه تنها در ترجمه‌ی اثر کارآمد بوده بلکه آگاهی‌های ادبی او نیز به فهم آسان کتاب یاری رسانده است. به همین سبب است که مطالب کتاب، با این که مباحث دشوار فلسفی است، پیچش کلامی ندارد و فهم آن دیریاب نیست.

نکته مهم کتاب ساهاکیان در این است که او نظر شخصی خود را در بیان مباحث فلسفی و اندیشه‌های فیلسوفان دخالت نداده و نخواسته جهت‌گیری فکری خود را به خواننده تحمیل کند. او تنها گزارشگری است که غایت کارش تبیین و توضیح آراء فلسفی است، نه آنچه خود می‌پسندد یا درست تشخیص می‌دهد.

کتاب «تاریخ فلسفه، از آغاز تا امروز»، 22 فصل کم‌و‌بیش کوتاه دارد. در فصل نخست «مساله ماده و فیلسوفان میلتوس» به میان می‌آید. طالس، آناکسیماندر و آناکسیمنس، از شمار چنین فیلسوفانی‌اند که در ابتدای کتاب با نظریات آن‌ها آشنا می‌شویم. فیلسوفان میلتوسی به مطالعه‌ طبیعت یا ماهیت جهان می‌پرداختند.

فصل دوم با عنوان «مساله‌ اینهمانی و تغییر فلسفه‌های متضاد هراکلیتوس و اِلئاییان»، خواننده را به جهان اندیشه‌ هراکلیتوسِ فیلسوف می‌بَرَد که می‌گفت هر چیزی در حال سَیَلان و در معرض تغییر مدام است. در این فصل از اندیشه‌های زنون و کثرت‌گرایان مابعدالطبیعی سخن به‌میان می‌آید و نیز از آراء دموکریتوس و فیثاغورس.

فصل سوم از حرکت سوفیست‌ها به سوی انسان و تببین مدنیت و علم اخلاق یاد شده است. برجسته‌ترین این دست از فلاسفه، سقراط بود و مکاتبی که از اندیشه‌ او برخاست؛ همانند مکتب رواقی که فلسفه‌ای بی‌اعتنا به درد و انفعال بود و مکتب اپیکوری که زندگی را وقف لذت می‌خواست. همچنین در این بخش به شکاکان نیز پرداخته شده است. به دنبال آن، در فصل 4، از آراء افلاطون و ارسطو، با تفصیلی اندکی بیشتر، سخن به‌میان آمده است.

«مساله‌ دین» در فصل 5 به میان کشیده می‌شود. این در زمانی است که دین مسیحیت پدید آمده بود و نیاز انسان، نجات و رستگاری دینی و اخلاقی، شمرده می‌شد. ساهاکیان در این فصل از کتاب، نطریات دو فیلسوف هم عصر، فلوطین و اوریگِن، را بررسی می‌کند که آراء متضادی داشتند. در پایان نیز اندیشه‌ها و شیوه‌ تفکر آگوستین قدیس برشمرده شده است.

خواننده آرام‌آرام با مباحث کتاب پیش می‌رود، بی‌آن که از دشواری موضوعات فلسفی دچار ملال بشود. این را باید هنر ساهاکیان در توضیح مسائل بغرنج فلسفی دانست و نثر روان و بی‌گره مترجم کتاب.

در فصل 6 کتاب، ساهاکیان از آغاز فلسفه در قرون وسطی یاد می‌کند و فیلسوفانی که کمتر شناخته شده‌اند؛ مانند: کانتربری، روسلینوس و پی‌یر آبلار. اما بحث عمده در فصل دیگر به‌میان می‌آید؛ یعنی جایی که به توضیح فلسفه‌ رنسانس پرداخته می‌شود. این فلسفه و گرایش‌های آن تا عصر روشنگری (1690 میلادی) ادامه می‌یابد. در عصر رنسانس روحیه‌ی مستقل علمی رشد می‌کند، به علوم انسانی توجه می‌شود و تابعیت محض فلسفه از الهیات و مرجعیت کلیسا پایان می‌گیرد. اندیشه‌های ماکیاولی، سرتوماس مور، فرانسیس بیکن، توماس هابز و شماری دیگر از فیلسوفان عصر رنسانس در این بخش مهم از کتاب با باریک‌بینی و ایجاز درخور ستایشی بررسیده شده است.

به آراء عقل‌گرایان قاره‌ای و تجربه‌گرایان انگلیسی، در دو فصل 8 و 9 پرداخته شده است. مکتب عقل‌گرایان با دکارت آغاز شد. او تلاش پیوسته‌ای کرد تا نظام جامع و منسجم فلسفی پدید آورَد. عقل‌گرایان معتقد بودند که حقیقت از عقل ناشی می‌شود و عقل، برتر و مستقل از ادراک است. در همین بخش از کتاب ساهاکیان، در کنار نظریات دکارت، به بنیان‌های فکری اسپینوزا و لایبنیتس پرداخته شده است. به‌دنبال آن نیز از تجربه‌گرایان انگلیسی، مانند لاک، هیوم، بارکلی و فیلسوفان عصر روشنگری فرانسه، مانند ولتر و روسو یاد شده است.

خواننده می‌تواند آراء ایده آلیسم‌های آلمانی، کانت و فیخته را در فصل 10 کتاب پی بگیرد تا آن که به هگل برسد که بزرگترین فیلسوف این دوران بود. ساهاکیان به شیوه‌ای ماهرانه فلسفه ی دیریاب هگل را توضیح می‌دهد و در پایان فصل به شوپنهاور و بدبینی فلسفی او می‌پردازد.

فایده‌گرایی انگلیسی مکتب فلسفی است که جِرِمی بنتام (نیمه‌ نخست سده‌ی نوزدهم میلادی) بنیانگذار آن بود. فایده‌گرایان که در فصل 11 به آن‌ها پرداخته شده، فضیلت را بر حسب فایده‌مندی تعریف می‌کردند. آنها بیشترین سعادت را برای بیشترین افراد می‌خواستند.

ناتورالیسم تکاملی و دو چهره‌ برجسته‌ آن داروین و هربرت اسپنسر، در فصل بعدی به خواننده شناسانده می‌شوند. آنها معتقد بودند که همه‌ پدیدارها را می‌توان با قوانین فیزیکی تبیین کرد. در این فصل اندیشه‌های فلسفی نیچه به کوتاهی توضیح داده شده است؛ هرچند انتظار می‌رفت که صفحات بیشتری از کتاب ساهاکیان به نیچه اختصاص داده می‌شد.

ساهاکیان در فصل 13 و 14، به ترتیب از پوزیتیویسم کلاسیک و ماتریالیسم دیالکتیک گفت‌وگو می‌کند. ماتریالیسم همان مکتبی است که کارل مارکس بنیان گذاشت. پراگماتیسم‌ها، ایده‌آلیسم ها و پرسونالیسم‌ها در دو فصل پس از آن، فصل‌های 15 و 16، شناخته شده‌اند. پرسونالیسم آموزه‌ای بود که واقعیت نهایی جهان را از طریق فعلِ مستمر اراده‌ی خلاق یک شخص الاهی، تعریف می‌کرد؛ ایده‌ای که توضیح آن نیاز به دقت  دارد.

فصل 17 کتابِ «تاریخ فلسفه، از آغاز تا امروز»، به نورئالیسم و رئالیسم انتقادی و فصل 18 به پوزیتیویسم منطقی اختصاص دارد. در این دو فصل از آراء برتراند راسل که فلسفه‌اش واکنشی در برابر ایده‌آلیسم بود، سخن به میان آمده است و نیز پوزیتیویست‌هایی مانند ویتگنشتاین و کارناپ.

فلسفه‌ تحلیلی همان است که گروندگان به آن ادعا می‌کردند کار فلسفه، تخلیل است. ویژگی‌های این اندیشه را در فصل 19 می‌توان یافت. مکتب نوتومیسم که در آثار توماس آکویناس متبلور است، در فصل 20 توضیح داده شده است. فصل 21 به موضوع مهم «پدیدارشناسی» اختصاص یافته است و به آموزه‌های فیلسوفانی مانند فرانتس برنتانو، ادموند هوسرل، ماکس شِلِر و چند فیلسوف دیگر.

سرانجام در فصل پایانی، فصل 22، دیدگاه‌های سورن کی‌یر کگور، مارتین هایدگر و ژان پل سارتر که فیلسوفانی اگزیستانسیالیسم شمرده می‌شوند، به‌میان آمده است. پایان‌بخش این کتاب، واژه‌نامه‌ فارسی به انگلیسی و نمایه است.

پانوشت‌های کتاب از معادل‌های لاتین و یونانی و برخی زبان‌های دیگر به‌درستی گزینش و توضیح داده شده است. این کار، برای نخستین‌بار است که در ترجمه‌ آثار فلسفی به زبان فارسی انجام می‌گیرد. واژه‌نامه مفصل انتهای کتاب بر ارزش این اثر افزوده است. معادل‌های گوناگونی که برگزیده شده جنبه‌ آموزشی دارد و این از دیگر مزایای کتاب است.

طراحی نمایه و واژه‌نامه‌ کتاب بسیار زیبا و متناسب با چنین کتابی است. پیداست که ناشر در چاپ و عرضه کتاب، دقت بایسته را به کار برده است و به اهمیت وزین منتشر شدن چنین کتاب‌هایی که جنبه‌ی آموزشی دارند و همواره به کار خواهندگان می‌آیند، آگاه است. اهمیت کتاب ساهاکیان و ترجمه دقیق و روان کتاب و چاپ مناسب، از دلایلی که سبب شده است کتاب «تاریخ فلسفه؛ از آغاز تا امروز» به فاصله‌ اندکی پس از انتشار، به چاپ دوم برسد.

کتاب ساهاکیان در کشورهای انگلیسی زبان، کتاب درسی شناخته شده است. این نکته، ارزش علمی کتاب او را نشان می‌دهد. ساهاکیان به‌روشنی و به‌دور از ابهام، زمینه و پیشینه‌ فکری هر فیلسوف را در کتاب خود بررسی کرده است. ترجمه این کتاب، خدمت گرانبهایی به خوانندگان فارسی زبانی است که می‌خواهند فلسفه را به دور از پیچش‌های کلامی و توضیحات دشوار فیلسوفان بشناسند. ضمن آن که کتاب ساهاکیان با همه‌ آسان‌یابی مباحث‌اش، مرجعی  کارآمد برای دانشجویان فلسفه هم به‌شمار می‌رود.

کتاب «تاریخ فلسفه، از آغاز تا امروز»، نوشته‌ ویلیام ساهاکیان را حمیدرضا بُسحاق به فارسی ترجمه کرده است. نشر چشمه این کتاب را در 544 صفحه و به بهای 95 هزار تومان به‌ علاقه‌مندان دانش فلسفه عرضه کرده است.