گفت وگو با دکتر عبدالله نصری پژوهشگر فلسفه: استاد حائری یزدی، فیلسوفی در تراز علامه طباطبایی

آقای نصری، چه شد که به سراغ استاد حائری یزدی رفته اید؟ چه ضرورتی شما را به تالیف کتاب «در جست وجوی حکمت» واداشت؟
حدود بیست سال با استاد حائری ارتباط نزدیک داشتم و درس های مختلفی را نزد ایشان خوانده بودم و از طرف دیگر احساس می کردم متاسفانه جامعه فکری و فرهنگی ما با آرا و اندیشه های ایشان چندان آشنا نیست. لذا تصمیم گرفتم اثر مستقلی درباره ابعاد مختلف آرا و اندیشه های ایشان تالیف کنم. نکته بسیار مهم این است که متاسفانه وضعیت فکری جامعه ما به گونه ای است که با متفکران معاصر آشنایی چندانی ندارد. برخلاف غربی ها که به متفکران زمانه خودشان توجه ویژه ای دارند، ما در جامعه خود این رسم نیکو را نداریم. مجموعه های مختلفی هم که در بزرگداشت چهره های برجسته چاپ می شوند اغلب مطالبشان هیچ ارتباطی به آن شخصیت ندارد و کمکی به شناخت آن چهره و اندیشه هایش نمی کند.

شما نخواستید دیدگاه دیگران را در این مجموعه بیاورید یا احساس می کردید خودتان به تنهایی می توانید وجوه گوناگون زندگی، آرا و اندیشه های حائری را معرفی کنید؟

در مورد استاد حائری مطالب زیادی نوشته نشده است، جز در باب کتاب «حکمت و حکومت» ایشان که در واقع نقدهایی است به این اثر. لذا من هم در دو فصل پایانی کتاب اکثر آن نقدها را مطرح کردم و به داوری آن نقدها پرداختم. یا در مورد برخی از آثار و اندیشه های فلسفی ایشان نکات نقادانه ای مطرح شده، از جمله در بحث فلسفه اخلاق یا موردی در بحث «اتحاد عاقل و معقول» یا در بحث مربوط به فلسفه ایشان که من در این کتاب، آورده ام و برخی از آن ها را قابل پاسخگویی می دانستم و پاسخ دادم. اما من ندیدم مطالب مستقلی در باب اندیشه های ایشان نوشته شده باشد، جز در مورد اندیشه سیاسی ایشان که مقالات و مطالبی داریم، حتی یک رساله دکتری که مقایسه کرده اند اندیشه سیاسی ایشان را با شیخ محمد مهدی شمس الدین، که آن هم چاپ شده است.  

می توانستید با دادن فراخوان، افرادی که در نقد و بررسی آرا و اندیشه های استاد حائری حرفی برای گفتن دارند، آن را مکتوب کنند و شما در این کتاب چاپ کنید.

این کارها مربوط به همایش ها و مراکز پژوهشی است. موسسات فرهنگی می توانند سمیناری بگذارند و از افراد متخصص دعوت کنند دیدگاه هایشان را درباره یک چهره فکری، فلسفی یا فرهنگی ارائه دهند. بارها این برنامه ها برگزار شده، مثلاً در مورد استاد علامه طباطبایی یا استاد مطهری و... همایش های مختلفی تشکیل شده است. مقاله خواستم و دیگران هم مقاله دادند که البته در این همایش ها هم کمتر مقالات عمیق و جدی می بینیم. بیشتر این مقالات به این جهات است که برخی استادان و دانش پژوهان بتوانند امتیازی برای خود در محیط دانشگاهی ایجاد کنند.  

گویا شما چنین پژوهش هایی کرده بودید؟

بله. من چنین کاری کردم. یکی در باب استاد مطهری است که با عنوان «حاصل عمر» منتشر شده و سه عنوان کتاب هم درباره علامه جعفری منتشر کردم که یکی تحت عنوان «تکاپوگر اندیشه ها» و یکی هم با عنوان «آفاق مرزبانی» است که شامل گفت وگوهایم با علامه جعفری است و سومی کتابی است به نام «انسان الهی» که تحلیل شخصیت امام علی(ع) از دیدگاه علامه جعفری است.

ویژگی شخصیت استاد حائری چه بود و چه چیزی او را از همگنان خود متمایز می کند؟

ما در میان فیلسوفان معاصر خودمان در حد و اندازه استاد حائری چند چهره شاخص بیشتر نداریم. چهره هایی مثل حائری، علامه جعفری، استاد مطهری و علامه طباطبایی بسیار نادرند. ویژگی آقای حائری این است که هم تسلط به فلسفه اسلامی دارد هم تسلط بر فلسفه غرب. بویژه آنکه فلسفه غرب را در دانشگاه های اروپا و امریکا و نزد استادان تراز اول مکتب های فلسفی آموخته است. حائری مطالعاتش به پایه ای رسیده بود که وقتی به فلسفه اسلامی نگاه می کرد با رویکرد جدیدی در برخی موارد به فیلسوفان اسلامی می پرداخت و دست به مطالعات تطبیقی عمیق و جالبی می زد، البته این نکته را هم یادآور شوم که با وجود اینکه برخی معتقدند و فکر می کنند کسانی مثل استاد مطهری و علامه جعفری تسلط بر زبان های دیگر غیر از زبان عربی نداشتند، پس نمی توانستند آشنایی عمیقی به فلسفه غرب پیدا کنند، من این نظر را اصلاً قبول ندارم. با توجه به اینکه خودم، روی این چند شخصیت کار و تحقیق کردم و آثاری هم نگاشتم، می خواهم این را بگویم که دانستن زبان های دیگر البته مهم است و حتی شرط لازم است، اما کافی نیست. بویژه آن که شخصیت هایی مثل استاد مطهری و علامه جعفری با توجه به متونی که در اختیار داشتند، نکات بسیار مهمی در باب اندیشمندان و متفکران فلسفه غرب نگاشتند. به هر حال در مورد استاد حائری کسی نمی تواند این را ادعا کند که ایشان زبان بلد نبود و فلسفه غرب را خوب نمی شناخت چون ایشان در محضر فیلسوفان غربی درس هم خوانده است و سال ها در دانشگاه های امریکا حضور پیدا کرد. با استادانی که در فلسفه کانت، هگل و فیلسوفان تحلیلی تخصص داشتند کار کرد و تسلط خاصی بر مکاتب فلسفی غرب پیدا کرد. در عین حال فلسفه اسلامی را هم خوب می شناخت. با وجود اینکه تخصص اش در زمینه فلسفه تحلیلی بود، با فلسفه قاره ای هم آشنایی عمیق داشت. حتی از خود ایشان شنیدم که تحقیقی درباره هایدگر انجام داد که ما نتوانستیم آن را پیدا کنیم.  

استاد حائری نسبت به هایدگر چه نظری داشتند؟

استاد حائری فیلسوفان حوزه اگزیستانس را خیلی نمی پسندیدند. صحبت هایی که گه گاه با ایشان داشتیم می گفتند، بیشتر مباحث فلسفه اگزیستانس به حوزه عرفان نزدیک می شود تا فلسفه محض. بحث ایشان این بود که فیلسوف باید مطالب خودش را در چارچوب زبان منطقی بیان کند. یعنی اولاً باید نظر خودش را در باب صدق و توجیه، به گونه ای طرح کند که کمتر امکان تفسیرهای مختلف و متناقض پیدا کند. لذا خودش خیلی سعی می کرد مطالبش را در چارچوب زبان منطقی بیان کند. حتی در همین کتاب نشان دادم که در برخی موارد مثل برهان صدیقین از منطق جدید استفاده و در همین چارچوب آن را تبیین می کند. ایشان به منطق خیلی توجه داشت و در عین حال اعتقاد داشت، فلسفه، فلسفه است و عرفان، عرفان. علم تجربی هم علم تجربی است. شاخه های مختلف فکری و فلسفی را نباید با هم خلط کرد.

گاهی اوقات ازاینکه استاد حائری گفته اند، همه حقایق از آن یک قوم و یک ملت و یک مکتب فکری خاص نیست، این طور برداشت کرده اند که ایشان از نسبی نگری دفاع می کنند؟

اصلاً منظور ایشان نسبی نگری نیست، اتفاقاً نوع، نگاهی که استاد حائری دارد به ضرس قاطع معتقدم که، مرحوم استاد مطهری هم مرحوم علامه جعفری هم دیدگاهشان همین بود. سخن بر سر این است که ما یک وقت ادعا می کنیم، همه حقایق نزد ماست. همه مسائل فلسفی هم که حق بوده توسط فیلسوفان اسلامی بیان شده است و فلاسفه غربی حرفی برای گفتن ندارند یا ادعاهایی مشابه داریم. یک وقت چنین ادعایی نمی کنیم، بلکه معتقدیم فیلسوفان دیگر از بلاد دیگر هم قدرت اندیشیدن دارند و در فلسفه حرف تازه ای می زنند و چه بسا مطالبی را در حوزه فلسفه طرح کرده اند که فیلسوفان ما به آن ها توجه نشان نداده بودند نمونه اش بحث هایی که در این کتاب در حوزه اخلاق می بینید یا حتی در حوزه فلسفه سیاسی که فیلسوفان ما اصلاً توجهی به این گونه مباحث نداشتند و در این زمینه کار نکرده بودند. در حالی که فیلسوفان غربی عمیقاً به این مباحث پرداخته اند. استاد حائری در بحث فلسفه اخلاق با برخی از فیلسوفان غربی مثل هیوم یا با برخی فیلسوفان تحلیلی مواجهه پیدا می کند یا در بحث اندیشه سیاسی با فیلسوفی مثل روسو چالش پیدا می کند و به بحث و بررسی این مساله می پردازد که آیا «قرارداد اجتماعی» از نظر فلسفی قابل دفاع هست یا نیست.

اینکه شما مطرح کرده اید، حائری به هیچ مکتب فکری- فلسفی گرایش و تعلق خاطر نداشت نقطه ضعف به حساب می آید یا نقطه قوت؟
مبانی فکری استاد حائری بیشتر مبانی صدرایی است. البته ایشان علاوه بر تسلطش بر فلسفه ملاصدرا، تسلط فوق العاده ای هم بر فلسفه مشاء بویژه ابن سینا داشت. خود من چند سالی در خدمت ایشان مباحث مربوط به الهیات شفا را مطالعه می کردیم. یعنی ایشان به ما درس می دادند. جالب است بدانید که به فلسفه اشراق هم توجه داشت. حتی اگر به کتاب او تحت عنوان «علم حضوری» که رساله دکتری اش بوده مراجعه کنید، می بینید چقدر دقیق وارد این بحث می شود و مساله علم حضوری را با چه تسلطی از آرای شیخ اشراق استخراج می کند و این نظر سهروردی را می آورد در چارچوب فلسفه تحلیلی و با رویکرد فلسفه تحلیلی نظر شیخ اشراق را بازخوانی می کند و این نکته ای بسیار حائز اهمیت است.

نقدی که استاد حائری بر ملاصدرا دارد از چه منظری است؟

مرحوم حائری کمتر در آثارش به نقد ملاصدرا می پردازد. یعنی آن مباحثی را که مطرح کرده بیشتر همفکری با او دارد. نکته مهم بحث اش در واقع این است که ملاصدرا به برخی از مسائل نپرداخته یا به برخی مسائل ورود نکرده و آن را بسط نداده بود. مرحوم حائری دنبال این بوده که وارد افق های جدیدتری بشود. یعنی نمی خواست در فلسفه ملاصدرا درجا بزند و فقط به حاشیه نویسی فلسفه ملاصدرا بپردازد. به علاوه این نکته هم قابل ذکر است که برخی از مباحث که در فلسفه ملاصدرا مطرح می شود، تطبیق های خوبی با برخی از آرای اندیشمندان غربی ارائه می دهد و در جاهایی که وجه اشتراک دارند، به طرز بسیار خوبی بیان می کند. اینجاست که حائری ادعا می کند، فلسفه، زبانش زبانی انسانی است یعنی حرفش این است که ما در فلسفه با سلسله پرسش هایی مواجهیم و باز در فلسفه روش خاصی داریم که این پرسش ها نه اختصاص به شرق دارد نه به غرب. این روش هم به شرق یا غرب اختصاص ندارد. نکته ای که استاد حائری خیلی توجه داشت این بود که اعتقاد داشت فیلسوفان غربی مخصوصاً فیلسوفان دوره جدید به مساله تجربه توجه خاصی دارند، درحالی که فیلسوفان اسلامی به مساله تجربه کمتر بها داده اند و می دهند.

اینکه اشاره می کنید، استاد حائری در تالیف و تدوین آثارش از روش ابن سینا پیروی می کرد ناظر بر همین مساله است؟
حائری بنا نداشت مباحث و مطالب فلسفی با مباحث عرفانی تداخل پیدا کنند، البته در بحث ملاصدرا چند مقام را باید از هم جدا کرد. یک مقام، مقامی است که طرح مساله فلسفی کرده و استدلال می کند. یک مقام ملاصدرا، در نگارش برخی از آثارش علاوه بر این که مسائل فلسفی را با استدلال های فلسفی تبیین می کند، به مباحث قرآنی یا به مباحث عرفانی هم در کنار آن ها می پردازد و این مباحث، مباحثی نیست که استدلال برای نظریات او باشد، استشهاد برای نظریات یا تاییدی برای نظریات او است، مثلاً وقتی در یکی از آثارش به یک آیه از قرآن استناد می کند و می گوید این آیه از قرآن موید حرکت جوهری است، این آیه را برای استدلال نظر خودش نمی آورد که برخی فکر می کنند ملاصدرا متکلم است و فیلسوف نیست. ملاصدرا فیلسوفی تمام عیار است. او چند دلیل برای اثبات حرکت جوهری ذکر می کند بعد برای تایید نظرش یک آیه از قرآن را هم استشهاد می آورد.