فلسفه در ایران باستان-بخش هفتم و پایانی

با تشکیل حکومت هخامنشى براى نخستین بار موقعیت مناسبى براى داد و ستدهاى فرهنگى درازمدت به وجود آمد. این تحــول زمینه اى را بــراى تبــادل فرهنگى گســترده در ســطوح مختلــف فراهــم کرد. مارتین لیچفیلد وســت نشان داده که نفوذ ایران بر فلســفه یونان به ویژه در دوره پیشاسقراطى رخ داده و در اندیشــه فیلســوفانى قابل ردیابى است. به نظر او شباهت هاى جهان بینى زرتشتى و هراکلیتوس عمیق و متنوع بوده و بیانگر وجود تبادلات فلســفى پر جنب و فسس ُ ِ جوش میان دانشــمندان ایرانى و یونانى در ا شــهر اســت. چند تن از فیلســوفان نامدار پیشاسقراطى نه تنها شهروند هخامنشى بودند، بلکه با مغان ایرانى در تماس روزانه بودند. این فیلسوفان همچون همتایان ایرانى خویش به کیهان شناسى، کیهان نگارى و اختربینى علاقه داشتند و از تفکر آنها الهام مى گرفتند. بر اساس گفته هاى اودموس رودســى که در دوره هخامنشــى مى زیســت، از مکتب ُزروانى مطلع هستیم. پیروان زروان «زمان» فلسفى و دینى را به عنوان عالى ترین اصل متافیزیکى مى دانســتند و به دوگانه گرایى الهیاتى باور داشتند. اندیشمند یونانى فرسید سیروســى که در ســده ششم ق.م. فعالیت مى کرد، اولین یونانى بود که به شــخصیت انتزاعى زمان اعتقاد داشــت. این ایده در فرهنگ یونان کاملا جدید بود؛ اما پیش از آن ً در فلسفه هند مطرح بود و در ایران نیز تقریبا درست به همان شکل و شمایل وجود داشت.

نویسندگان یونانى از قرن چهارم ق.م به بعد، ادعا مى کنند که برخى از مضامین اصلى در تفکر فیلسوفانى چون هراکلیتوس، فیثاغورس و افلاطون از دانشــمندان ایرانى نشأت گرفته است. آنها روابط این فیلسوفان با مغان ایرانى را به گونه اى توصیف مى کنند که نشــان مى دهد در این خصوص مبادلات فکرى گســترده میانشــان رخ ِس با مغان ِمپِدوکل داده است. خانتوس لیدیایى مى گوید ا ارتباط نزدیکى داشت.

هرودوت و دیوگنس لائرتیوس اشــاره مى کنند که دموکریتوس شــاگرد مغانى بود که همراه با خشایارشــا مهمان منزل پدرش در آتن بودند و آنجا ماندگار شدند. دموکریتوس در کودکى از طریق این مغان فلسفه، الهیات و نجوم آموخت. همچنین چندین نویسنده نقل مى کنند که فیثاغورس، امپدوکلس، دموکریتوس و افلاطون براى مطالعه آموزه هاى زرتشــت، با مغان و کلدانیان به شــرق سفر کرده اند. پرودیکوس کئوسى که به گفته افلاطون از اعضاى حلقه سقراط به شمار مى رفت، یکى از بى شمار کسانى بود که گفته مى شود بر حکمت زرتشت مشرف شده بودند. ً قابل اعتماد اســت، اگرچه ایــن اطلاعــات احتمالا نمى شود آنها را به صورت قطعی تأیید کرد. متأسفانه نام هیچ یک از فیلسوفان و متفکران ایرانى را که در کتاب هاى یونانى ذکر شده، نمى دانیم. البته آریستوکسنوس از ملاقات ِس با فردى به نام زرتشت سخن گفته است.

 این فیثاغور زرتشت نمى تواند سراینده گاهان باشد، ولى احتمال دارد که فیثاغورس با کسى دیگر با این نام برخورد داشته است. حضور زرتشــت و آموزه هایــش در آثار یونانیان، گواهى مى دهد که آنها برداشت هاى مختلفى از او داشته اند. برخى او را فیلسوف، آموزگار و یا اخترشناس می دانستند و برخى دیگر، از جمله پلوتارخوس، او ُ را مغ مى نامیدند. دیوگنــس لائرتیــوس از چند تن از شــاگردان و پیروان زرتشت تا زمان اسکندر مقدونى نام مى برد. در میان این نامها «اوتانَه» (اوتانس) و «اوگبارو» ریشه هاى شناخته شده پارسى باستان دارند؛ ولى احتمالا نویسنده دچار زمان پریشى شده و این افراد را با شاگردان زرتشت اشتباه گرفته است. به هر روى این نامها هیچ همســانى با فهرســت یادشده َشــت» ندارد. در نوشــته هاى یونانیان هیچ در «فروردین ی جا مدرکى روشــن دال بر آشــنایى نویسندگان با ادبیات اوستایى وجود ندارد. ِهرمیپوس که به گفته پلینى بزرگ، مطالعه اى عمیق در ادبیات زرتشتى انجام داده و اثر مستقلى درباره فلسفه مغان به او نسبت داده مى شود، از معدود یونانیانى است که گمان مى رود دانش دقیقى از زبان اوســتایى داشــته است.

یکى دیگر از دوستان نزدیک افلاطون، اودوکسوس کنیدوسى است که به مصر و خاورمیانه سفر کرده و اندیشه ایرانى را به آکادمى افلاطون معرفى کرده بود. موضوعاتى که در فلسفه یونان با تفکر ایرانى پیوند خورده اند، عبارتند از: مفهوم زمان به عنوان یک قدرت برتر، تقسیم بندى سه گانة اعصــار، روح جهانــى، آتش به عنوان بیان اصلى قوانین کیهانى و وجود کهن الگوهاى خالص. یک مفهوم فلسفی ـ دینى که در میانه قرن چهارم ق.م از ایران به یونان راه یافــت، ایــن بود که روان انســان پس از مرگ، از طریق خورشید به بهشت عروج مى کند.

کتابخانه اسکندریه که در ســال 280ق.م به دســت پادشاه هلنیستى بطلمیوس ِهرمیپوس، شامل دوم تأســیس شــد، به گفته سرپرستش دومیلیون جمله (حدود 800 جلد) فهرست بندى شده به نام زرتشت بود! بى گمان این مجموعه عظیم در بزرگترین کتابخانه دوران باستان، دانشمندان را مجذوب خود مى کرد و فیلسوفان و جویندگان دانش را تحت تأثیر قرار مى داد. از این پس یونانیان اندیشــه های زرتشــت را به طرزی خلاقانه تصاحب و بازسازى کردند!

سؤالم را با همین جمله آخر شما مطرح مى کنم: تصاحب خلاقانه اندیشه هاى زرتشت به دست یونانیان. آیا سند مکتوبى نزد یونانیان هست که نام زرتشت به صراحت ذکر شده باشد؟ خانتوس که در سده پنجم پیش از میلاد مى زیست و هم روزگار اردشــیر یکم بود، نخستین نویسنده یونانى است که از زرتشت یاد کرده است. این تاریخ نگار اهل لیدیه در شهر سارد سکونت داشت، اما کتاب هایش را به زبان یونانى مى ُ نوشت. او از واژه یونانى «زور ِ استرس» به معنى ستاره پاک یا ستاره آشکار براى نام زرتشت استفاده مى کند. این نحوه نگارش نام زرتشت پس از او در زبان یونانى رایج شــد.

خانتوس نویســنده کتاب «لیدیکا» (در باب لیدیه) است و رساله اى با نام «ماگیکا» (در ُم باب غان) نیز به او نســبت داده شــده است. پس از او نویسندگان متعددى به زرتشت اشاره مى کنند، از جمله افلاطون در کتاب «آلکیبیادس اول»، ولى قابل توجه است که هرودوت که در کتاب «تاریخ» خود شــرح مفصلى از دین ایرانى مى دهد، نامى از او نمى برد! افلاطون در توصیف نظام آموزش و پرورش ایرانیان، زرتشــت را «پســر ُ اورَم ِ ــزس» مى نامد، بــه این معنا که زرتشــت پســر معنوى و یا پیرو اهوره مزداست. افلاطون تعریف مى کند که مغان به شاهزادگان پارس از چهارده سالگى آموزه هاى زرتشت، پرستش خدایان و دولتمردى مى آموزنــد. اطلاعات دقیق تــر ولى نه ً لزوما بى نقص از زرتشــت و فلســفه ایرانیان در نوشته هاى پلینى بزرگ، پلوتارخوس (پلوتارک) و دیوگنس لائرتیوس پیدا مى شود. هر ســه این نویســندگان در امپراتورى روم مى زیستند. پلوتارخــوس و دیوگنس لائرتیــوس یونانى بودند و به یونانى مى نوشتند، در حالى که پلینى بزرگ از لاتین، یعنى زبانــى که در ســرزمین هاى باختر ایــن امپراتورى رواج داشت، استفاده مى کرد.