فلسفه در ایران باستان- بخش دوم

در بخش نخســـت آمد که به نظر ارسطو، کنشگرى فلسفى به طور جدى با دانشمندان ایرانى ُ یا همان مغان آغاز شده و تاریخ علم نیز فلسفه را منحصـــر به یونان یا غرب نمى بیند؛ از این رو مى شـــود تاریخ فلسفه ایران باستان را دوره بسیار بلندى از زمان زرتشـــت تا ورود اسلام به ایران دانست. اینجاست که اوستاشناسی اهمیت مضاعفی می یابد. اینک ادامه گفتگو: پیشرفت اخیر علم اوستاشناسى از همه بیشتر مدیون مطالعات نوآورانة ژان کلنز اســـت.

او در کتاب «زرتشت و اوستاى کهن» استدلال هاى خوبى «مئینیو» (مینو) را که کرده که چرا اصطلاح اوستایى َ َ از ریشه فعل «من ـ» مى آید و به یک نوع آگاهى و اندیشه و فعالیت فکرى اشاره دارد، معادل واژه معمولى «روح» قرار دادن اشـــتباه است. او اثبات کرده زرتشت به تمایزى واقعى بین معانى «ذهنیت» و «انرژى فکرى» قائل نیست؛ زیرا هر دو مفهوم شامل توانایى روانى و فرآیندهاى ذهنى هستند. از «من ـ» جنبه فکرى دارد و با آنجایى که ریشه فعل َ حرکت ذهنى، تفکر، تلاش و به خاطر سپردن سر و کار دارد، بهتر است آن را «آگاهى»، «ذهنیت» و یا «شیوه پندار» ترجمه کنیم. کلنز همچنین نشان داده که اصطلاح اساسى دیگرى در گاهان، یعنى ـــوا» (daēuua (برخلاف فرضهاى قبلى، به ِ «دئ َ «خدایان» شخصى اطلاق نمى شود. به نظر او باید این واژه را به عنوان فرآیندهاى فکرى روان شناختى که ذهنیت مخرب هر فرد به وجود مى آورد، درک کنیم.

ایرانیان باســـتان به چندخدایى باور داشتند ولى زرتشت براى ایزدستان (پانتئون) دین عامیانه ِ یا اسطوره ها و افســـانه هاى خدایان نیرومند آن هیچ اهمیتى قائل نیست. او به خداى یگانه به نام «اهوره مزدا» در قالب خرد برتر یا هوش متافیزیکى بـــاور دارد که با قوت فکرى اش همه چیز را به حرکت درمى آورد. بـــه نظر کلنز بین جهان بینى گا هان و آیین پرستش وداها رابطة نزدیکى وجود دارد و آنها را تقریبایکسان مى داند؛ ولى همه زرتشت شناسان این ً نظر را نپذیرفته اند. بنابراین اگر پیش فهم شخصى کلنز از گا هان را کنار بگذاریم، مى توانیم از پژوهش زمینه دستور زبانى و واژه شناسى ارزشمند او براى خوانش جدیدى از گا هان اســـتفاده کنیم. امروزه شـــرایط مناسبى براى درک بهتر آثار زرتشت و اهمیت او در تاریخ فلسفه وجود دارد.

سروده هاى او درسهاى فلسفى (گاه در شکل درام هاى ناب) و ترکیبات پیچیده اى از کلام قصار اسطوره، الهامات اساسا ً و افکار حکیمانه را شامل مى شود. فلسفه او به مسائل روان هستى معرفت و اخلاق مى پردازد. مســـلما در روزگار او زمینه تاریخى ابراز گفتمان ً عقلانى جدا از جهان بینى و با مفاهیم انتزاعى وجود نداشـــت. اما وقتى گا هان را مى خوانیم، از افکار بزرگ فلسفى و روان شناختى این سراینده فرزانه شـــگفت زده مى شویم. آموزه هاى زرتشت درباره کرامت انسان و انتخاب آزادانه هر فرد بین نیک و بد، درست و نادرست، در قالب دو شیوه پندار (و بـــه قول خود او «دو جنین فکرى») که خود فرد پرورش مى دهد، امرى کاملا نوآورانه در تاریخ تفکر به شمار مى رود.

نظریه اصلى زرتشت این است که کل هستى برساختة فرآیندها و تحولاتى است که کنشگرانى با اراده آزاد به آن شکل مى دهند و انسان صاحب اختیار کامل و طراح زندگى خویش است. هر مرد و زن پیر و جوان در انتخاب اندیشه هاى خود به طور مستقل از دیدگاه هاى دیگران آزاد است. هر فرد پیوسته و در هر موقعیت باید تصمیم بگیرد که کدام الگوى فکرى را برگزیند و کردارش را با آن مطابقت دهد. هرچند زرتشت باور دارد ماهیت انسان در بیشتر موارد نیک است، فرد آزاد است که به انواع افکار مخرب مانند دروغ و تکبر نیز تســـلیم شود. گزینش آزاد در اصل یک قضاوت اخلاقى در مورد درســـت یا نادرست بودن کسى یا چیزى نیســـت. به یاری وجدان مى توان درباره کارکرد گزینش در پندار، گفتار و کردار خود بهتر تأمـــل کرد و آن را مورد ارزیابى قرار داد. اینکه زرتشـــت بر آزادى گزینش هر فرد تأکید بسیار مى کند، جنبه بارز اخلاقى و فردگرایانه آموزه هاى او را نشان مى دهد. انتخاب، اصلى ترین و باارزش ترین فعالیت انسان است؛ زیرا فرد خود تعیین کننده و مسئول عواقب تصمیم گیرى هاى خویش است.

از این رو روشن است که چرا نیچه گفته: «زرتشت مفهوم مدرن اخلاق را ابداع کرده و در شـــکل گرفتن دنیاى معاصرى که در آن زندگى مى کنیم سهم دارد.» زرتشت دریافت که «نیت» و «عمل» همیشه با یکدیگر همخوانى ندارند؛ زیرا میان پندار، گفتار و کردار فاصلهاى ســـاختارى هســـت که انسان می تواند با اســـتفاده از خرد (عقل) و از طریق به فعلیت رســـاندن وجدان خود اندازه گیرى کند و تغییر دهد. براى این کار، انسان نیازمند ذهن باز و نگرشـــى بى قضاوت نسبت به خود و دیگران است، رویکردى که ریشه در خود نظریه گزینش آزاد دارد.

ناهماهنگـــى میان پندار، گفتار و کردار فرد منجر فریب دادن خود و دیگران مى شـــود، در حالى که هماهنگى ساختارى میان پندار، گفتار و کردار باعث مى شود تضادها رنگ ببازده و شادى در زندگى به وجود بیاید. زرتشت انسان خردمند را «سودمند» (سوشیانت) مى نامد؛ زیرا او عامل افزایش شادى خود و رفاه جامعه اســـت. انسان خردمند پندار و گفتار نیک خـــود را به کردار نیـــک تبدیل می کند و میزان شادى جهان را در روندى پویا به کمال مى رساند. زرتشت معیار خاصى براى محاسبه شادى در نظر نمى گیرد، ولى به وضوح بر اهمیت حکمت عملى و فواید اعمال براى انســـان ، حیوانات و طبیعت تأکید مى کند. انسان خردمند بهترین زندگى را دارد زیرا اســـتعدادهاى ذاتى خود را محقق مى سازد و از عواقـــب کردار خود و ابعاد اخلاقى مربوط به آن آگاه است.

به نظر زرتشت، هستى نظمى عقلانى دارد و انسان موجود خردمندی است که قادر به درک نظم و هدف واقعیت است. او به دنبال درکى عقلانى از نوع بنیادین است و مانند افلاطون به یک خرد برتر و جاویدان استناد مى کند. این خرد برتر ناگذرا به نام «اهوره مزدا» در عقل و اندیشه انسان به صورت تکانه هاى فکرى نمایان می شود و پرورش مى یابد. بخش شـــناختى روان انسان به طور مداوم باعث ایجاد افکار نیک و بد در قالب فرآیندهاى ذهنى مى شود. انسان از طریق شناسایى و تقویت افکار نیک خود با «اندیشه هومنه/ ُ نیکو» (و َ بهمـــن) آشـــنا مى شود که شکل متعالى یا به تعبیر روان شـــناختى، کهن ا لگـــو ى همه افکار نیک است. بر اساس روان شناسى یونگ مى توان کهن الگوهاى زرتشت، یا «امشاسپند» به زبان اوســـتایى را به عنوان شکلهاى غیرفیزیکى و نوعى عناصر غریزى روان شـــناختى دانست. این اشـــکال نمودار درست ترین واقعیت هستند و از دیدگاه انســـان هم نوعى ادراک ذاتى و از پیش تعیین شده هستند که حیات روان را ساختار مى بخشـــند.

وقتى انسان مى خواهد پدیده راستى شه» نامیده َ َ و نظم جهان را بشناســـد، این شکل «ا مى شـــود و وقتى که شـــکل به پدیده عشق و از خود گذشتگى برمى َ گردد، «آرمیتى» نام مى گیرد. اشکال متعالى در آموزه هاى زرتشت از نظر تعداد نامحدودند، ولى در دین مزدیسنا که سالها پس از مرگ او پیدا شد و در ادبیات اوستاى نو انعکاس پیدا کرده، شمارشان تا هفت مى رسد. از این رو بى دلیل نیست که شرق شناسان شباهت هاى بارزى میان اشکال متعالى زرتشت و مفاهیم انتزاعى در «مثل»، یعنى نظریه برهان افلاطون، یافته اند.

نظریه ُ ما باید تکلیفمان را درباره زرتشت اینجا مشخص کنیم تا مسیر را به اشتباه نرویم. اغلب منابع زرتشت را پیامبر مى نامند؛ یعنى کسى که از سوى خداوند برگزیده شده است. با چنین نگرشى ما وارد بحث الهیاتى و کلامى خواهیم شد که چارچوب خاص خود را دارد؛ اما شما او را «فیلسوف پیش از پیدایش فلسفه» مى دانید. این موضوع را چگونه توجیه مى کنید؟ همان طور که اشـــاره کردم، زرتشت را مانند افلاطون یک شاعرـ فیلسوف مى دانم.

 او آموزگار خردمندى است که آموزه هاى فلسفى را در قالب شعر به شاگردان خود منتقل مى کند. باید این پرسش را به طور جدى مطرح کنیم که آیا زرتشت پیامبر بوده و دین جدیدى آورده یا نه؟ درباره رویدادها و شخصیت هاى تاریخى و متون ادبى که فاصله زمانى زیادى با ما دارند، خیلى آسانه دچار زمان پریشى می شویم، به این معنا که آنها را به طور عمدى یا غیرعمدى با نگاه ارزشى امروزى تحلیل و ارزیابى کنیم؛ براى مثال وقتى اصطلاحى مانند پیامبر به معنى امروزى این واژه را درمورد عصر فرهنگى متفاوتى به کار مى گیریم، دچار زمان پریشى مى شویم.

در بیشـــتر منابع زرتشتى از دوران باستان متأخر تا امروز، زرتشـــت به عنوان پیامبر دینى توصیف مى شود. نخستین بار در ادبیات پارسى میانه، او به عنوان پیامبر معرفى مى شود. فصل پنجم دینکرد به زندگانى افسانه اى زرتشت مى پردازد. آذرباد امیدان، نویسنده این کتاب، زرتشت را » َ َیگامب َ خشور» (پیامبر خدا) و «پ و به عنوان «یزدانَ یدگیه» َ َ (پیغمبر) مى ســـتاید و مى گویـــد که او «پ (وحى) اورمزد را به مردم جهان رســـانده است.

کاربرد این واژه ها در دینکرد، به طور آشـــکار از گفتمان ادیان ابراهیمى و به ویژه اسلام الهام گرفته و گویى جهان بینى اسلامى را منعکس مى کند. جالب است که نویسنده حتى داستان رویارویى زرتشت با «بهمن» را طورى شرح مى دهد که بسیار شبیه ملاقات پیامبر اسلام با جبرئیل است، در حالى که «بهمن» چنین جایگاه و نقشـــى در گاهان ندارد. به نظر مى رســـد آذرباد امیدان در پی این بود که زرتشتیان در خلافت عباسى به عنوان «اهل کتاب» شناخته شوند. داستان زرتشت در دینکرد تأثیرات فراوانى بر برداشت زرتشتیان از دین خود داشته است. آنها دیگر کمتر او را به عنوان یک شاعرـ فیلسوف یا خردمند فرزانه به سبک اورفئوس، هزیود و هومر یا حتى افلاطون تلقى کرده و به مرور او را به عنوان یک رسول خدا و بنیانگذار مذهبى از سنخ حضرت موســـى و حضرت عیسى مى َ دیدند.

منوچیهر ستان دینیگ» زرتشت را گوشنجام در کتاب «دادِ َیگامبران» (بزرگ ترین پیامبران) مى نامد. هیست پ ِ «م َ تعریفى که نویسندگان دینکرد و دادستان دینیگ از زرتشت عرضه مى کنند، بر علم مدرن اوستاشناسى هم تاأثیرات زیادى گذاشته و محققانى مانند نیتان سودربلوم، آبراهام ویلیام جکسون و مرى بویس او را پیامبـــر معرفى کرده اند.

رابیندرانات تاگور ـ شاعر و فیلسوف بنگالی ـ در کتاب «دین انسان»، کل فصل مربوط به پدیده پیامبر را به زرتشـــت اختصاص داده است. در سه دهه اخیر اوستاشناسى کم و بیش این پارادایم یا الگوواره مسلط را پشت سر گذاشته و زرتشـــت را در چارچوب فرهنگ آریایى و زمان هندوایرانیان باستان تلقى مى کند. به گفته کلنز و شـــروو، اوستاشناسى از «الگووارة مسیحى» عبور َ کرده و وارد «الگووارة ودایى» شده است؛ بنابراین باید ببینیم زرتشت در گاهان خود را چگونه معرفی مى کند. َ او خود را «رتو» (راهنما) مى نامد.

این واژه درباره اهوره مزدا به معناى آموزگار، الگو و یا داور «رتو» با واژه نیز به کار مى برد. از نظر ریشه شناسى َ شه» (ارته، به معنى راستى و یا واقعیت) َ َ اوستایى «ا مرتبط است و مى توان آن را به «راهنماى راستى» و یا «آنکه درست عمل مى کند» ترجمه کرد. زرتشت َه» (کلمات تأمل برانگیز) َ آموزه هاى خود را «منتر مى نامد؛ چون سروده هایش خطاب به خرد و ذهن ه َ «سنگ انسان است.

او درباره سخنان خود نیز تعبیر َ ه» (آموزش ژرف) را به کار مى برد. َ فر ُ گ زرتشـــت در گا هان به مسائل مذهبى، یعنى اعتقادات، آیین و رسوم دینى و یا احکام شرعى به معناى امروزى این واژه، توجهى ندارد؛ برعکس بر مسائل فلسفه نظرى و عملى به معنى گسترده کلمه تمرکز مى کند و به ماهیت بنیادى واقعیت (متافیزیک)، ماهیت پیچیده ذهن و روان انسان (معرفت شناسى و روان شناســـى) و ارزش ها و کردار او (اخلاق) مى پردازد. البته این حوزه ها شـــامل پرســـش ها و ادامه دارد دیدگاه هاى الهیاتى نیز می شود.

ادامه دارد