پیام نمایشگاه فرآورده‌های طب سنتی/ پزشکی مدرن و طب سنتی؛ دو بازوی درمان بیماری‌ها

بر پایة تعریف سازمان جهانی بهداشت،  طب سنتی به دانش، مهارت و کارکردهایی بر پایة تئوری، عقاید و تجربیات بومی فرهنگ‌های گوناگون گفته می‌شود که با هدف حفظ سلامتی، پیشگیری، تشخیص، بهبود و درمان بیماری‌های جسمی و روحی، کاربرد دارد.

برای هزاران سال، انسان‌ها از نواحی گوناگون جهان، از گیاهان یا مشتقات بدن حیوانات، برای درمان مشکلات سلامتی خود استفاده کرده‌اند. در آفریقا، آسیا، آمریکای لاتین و خاورمیانه، حدود ۷۰-۹۰ درصد مردم، همچنان از انواع گوناگون توصیه‌های سنتی، به عنوان درمان اولیه استفاده می‌کنند. طب سنتی در بعضی مناطق از پشتوانة جامع و دارای مطالعات پژوهشی و اسناد علمی و تئوری و کارکردی برخوردار است؛ در حالی که در نواحی دیگر، این دانش افت کرده است و آنچه از آن مانده، یک فرهنگ شفاهی و کوچه‌بازاری‌است.

جایگاه طب سنتی در زندگی روزمره

به بازة تولیدرسیدن دارو‌های شیمیایی مدرن، مستلزم سال‌ها کار پژوهشی دانشمندان است؛ اما همچنان این ریسک وجود دارد که به گونه‌ای نادرست از داروها استفاده شود.

آنتی‌بیوتیک نابه‌جا، ضمن ایجاد مقاومت دارویی در بدن، بناچار سبب تولید آنتی‌بیوتیک‌های قوی‌تر و با ترکیبات شیمیایی پیچیده‌تر می‌شود که کوچکترین پیامدش، مرگ باکتری‌های مفید دستگاه گوارش انسان است؛ اما در طب سنتی، گیاهان از طبیعت و زیر نور خورشید و به شکل غیرسنتزی و بدون دستکاری آزمایشگاهی به‌دست می‌آید؛ چنین گیاهانی، در وهلة نخست، غذاست تا دارو؛‌ بر پایة همان گفته ابن‌سینا که غذای انسان همان داروی انسان است و داروی انسان، همان غذای انسان؛ و از آن‌جایی بیشتر بیماری‌ها(مگر بیماری‌های ژنتیک) از غذاست، بنابراین می‌توان با پرهیز و تغییر رژیم غذایی، به درمان رسید.

یکی از جنبه‌های بسیار رایج در طب سنتی، استفاده از گیاهانی با ویژگی دارویی است. استفاده از این گیاهان در زندگی روزانگی نیز رواج دارد و تأثیر مفیدش را بر بدن انسان می‌گذارد.

نزدیک به یک‌چهارم از داروهای شیمیایی مدرن امروز، منشاء طبیعی دارد. همچنین از ۱۲۱ داروی گوناگونِ مورد استفاده در درمان سرطان در پزشکی مدرن، ۹۰ مورد آن‌ها از گیاهان گرفته شده است، مانند افشره آرتمی‌سینین(گندواش یا درمنه) که برای درمان مالاریا و سرطان کاربرد دارد. اهمیت درمانی این گیاه تا آنجا‌است که برای نخستین یابندة آن در سال ۲۰۱۵، جایزة نوبل فیزیولوژی و پزشکی به ارمغان آورده است. در این جایزه، یابندة آورمکتین(دارویی از میکرو ارگانیسم خاک) نیز شریک است.

امیدهای زیادی برای استفاده از گیاهان دارویی در ارتقاء سلامت جامعه‌ها وجود دارد.

بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، استفاده از گیاهان در سال‌های گذشته، نقش بسیار چشمگیری در درمان و کنترل بیماری سارس در چین داشته است. گردش مالی سالانه تجارت گیاهان دارویی(بکر فرآوری‌‌نشده) و نیز داروهای گیاهی(ترکیبی و فرآوری آزمایشگاهی) بسیار بالاست؛ که این گزارش، در مورد دومی‌ست.

داروهای با پایه گیاه

چندی پیش، نمایشگاه فرآورده‌های طب سنتی، در سکوت خبری و با کمترین اطلاع‌رسانی در تهران برگزار شده است؛ در ایستگاه‌های مترو، نشانی از این نمایشگاه نبود. حتی در محوطة بزرگ نمایشگاه نیز از پارچه‌نوشت، بنر، دیوارنوشت و بروشور برای راهنمایی مردمْ دیده نمی‌شد. هم‌اکنون شرکت‌های زیادی در زنجیره صنعت داروهای گیاهی فرآوری‌شده، فعال هستند.

 شرکت‌های فن‌آوری، ۲۵درصد از کل شرکت‌های فعال در این بخش از صنعت داروسازی را به خود اختصاص داده اند.

دکتر محمد فمی زاغری- مسئول یک غرفه، در ارتباط با داروهای شرکت خودشان می‌گوید: نام شرکت ما از گیاه زلنگ، همان گیاه‌داروی بومی استان مازندران و رسیناگلی(بهار رو) گرفته شده است. همة داروهای ما پایة گیاهی و مصارف گوناگون دارد.

بسیاری از تولیداتی که داریم، نتایج تحقیقات خودمان است و از جایی نگرفته‌ایم. بر روی ۳ تا از داروهای گیاهی ما، تحقیقات بالینی انجام شده است و مقالاتی هم نوشته‌ایم که در مجله‌های معتبر جهانی نشر یافته است.اینک ما ۶ دارو با پایة گیاهی در سبد دارویی‌مان داریم. پروانه ساخت ۹ دارو را از سازمان غذا و دارو دریافت کرده‌ایم که ۳ داروی دیگر در حال ساخت است.

دکتر فمی در پاسخ به این سؤال که آیا داروهای گیاهی تولیدی شرکت شما را پزشکان خاصی نسخه می‌کنند، می‌گوید: هر دارویی، پزشکان خاص خود را دارد. عموماً تمام این داروها را پزشکان عمومی و متخصصان داخلی می‌توانند نسخه کنند ولی یک‌سری از داروها باید توسط پزشکان عمومی و متخصص داخلی و سری دیگر از داروها باید توسط پزشکان هدفْ نسخه شود.

دارویی که در ارتباط با حافظه و یادگیری تولید شده است، باید توسط متخصصان اعصاب و روان و مغز و اعصاب-که پزشکان هدف ما هستند- تجویز شود. یا داروی دهان‌شویة گیاهی که برای درمان آفت و مشکلات دهانی تولید شده است، انکولوژیست‌ها، پزشکان هدف ما هستند تا برای بیمارانی که برای شیمی‌درمانی و رادیوتراپی دچار آفت و زخم‌های دهانی شده‌اند، نسخه شود.

برخی داروهای گیاهی، می‌تواند جایگزین خوبی برای داروهای شیمیایی پزشکی مدرن، پرپیامد باشد. برخی داروهای شیمیایی پزشکی مدرن، موجب اعتیاد می‌شود و هربار باید مصرف آن را بیشتر کرد؛ ولی داروهای بر پایة گیاه، این‌گونه نیست، یعنی با قطع دارو، با مشکل مواجه نمی‌شویم.

اثر داروهای شیمیایی پزشکی مدرن، بلافاصله است اما تأثیر بهبودی داروهای با خاستگاه گیاه، به مرور در بدن ظاهر می‌شود و ماندگار است. مثلاً داروی گیاهی زول‌اسلیپان، برای درمان بی‌خوابی، اصلاح کیفیت خواب و شادابی پس از بیدارشدن تولید شده است، برای مشاهدة حداقل اثر، لازم این است که این داروی گیاهی تا دوهفته از سوی بیمار مصرف شود؛ تا حداکثر یک‌ماه، اثربخشی این داروی گیاهی مشاهده خواهد ‌شد. باید اشاره کنم که یکی از داروهای گیاهی را افراد خودشان می‌توانند تهیه کنند اما بسیاری از این داروها، نیازمند تجویز و نسخه است.

دکتر فمی، در ارتباط با خالی‌بودن بعضی از غرفه‌ها می‌گوید: امسال نسبت به سال‌های گذشته، استقبال از نمایشگاه کمتر بوده است؛ حتی بعضی از شرکت‌ها با آن که هزینه غرفه‌ها را پرداخت کرده بودند، از حضور در نمایشگاه خودداری کرده بودند. همین‌طور، استقبال مردم هم مانند گذشته نبود؛ اما از نظر علمی و کاربردی، نمایشگاه خوب بود و برای یک دانشجوی داروسازی عالی بود؛ هم از لحاظ مواد اولیه و هم از لحاظ دستگاه‌هایی که به نمایش گذاشته شده بود؛ البته از نظر کمیت، دستگاه‌ها نسبت به دوره‌های گذشته کمتر بود.

دستاوردهای درمان

دانه‌های گیاهان و دمنوش‌ها را مردمْ مستقیم از فروشگاه‌‌‌های گیاه‌دارویی تهیه می‌کنند اما داروهای گیاهی، نزد مردم کمی ناشناخته است. بهتر است داروهای گیاهی(برخلاف گیاهان‌‌دارویی) توسط پزشکانْ نسخه شود و در جایی مثل داروخانه‌ها به مردم ارائه شود.

دکتر حسین عطار-داروساز پزشکی مدرن در باره نمایشگاه می‌گوید: نمایشگاه فرآورده‌های طب سنتی، نشانگر رشد سریع تولید فرآورده‌های گیاهی در کشور است. هم کتاب‌های علمی که در این بخش چاپ شده است و هم داروهای تولیدی، متنوع و قابل توجه است.

یک‌سری از داروهای دارای پشتوانه تحقیقات بالینی، بسیار با ارزش است چرا که تحقیقات بالینی نشان می‌دهد یک دارو، اثر درمانی خاصی دارد و پزشکان می‌توانند آن‌را تجویز و نسخه‌کنند. من دیده‌ام که بعضی از اساتید دانشگاه، دارویی را ساخته‌اند و آن‌را بر بالین بیمار مورد ارزیابی قرار داده‌اند. هرچقدر تحقیقات در این زمینهْ بیشتر باشد، مردم و پزشکان از آن بیشتر استقبال خواهند داشت. من خودم در این زمینه، تجربه‌ای نداشته‌ام اما در این نمایشگاهْ شاهد بودم که از نظر دانشگاهی، مطالعات خوبی انجام شده است و مقالات متنوعی هم به چاپ رسیده است. کارهایی از این‌دست، به دانستی‌ها عمق می‌بخشد و باعث اعتماد بیشتر مردم و پزشکان می‌شود.

دکتر عطار در برابر این سؤال‌ که آیا شما به‌عنوان داروساز طب مدرن، طب سنتی و داروی گیاهی را قبول دارید یا نه، پاسخ می‌دهد: مکتب‌های پزشکی مورد نیاز، متفاوت و گوناگونند و بسیاری‌شان ‌رسمی نیستند اما سازمان بهداشت جهانی، طب سنتی را به رسمیت شناخته است.

منشأ این طب‌ها، به هررو برای منطقه‌ای از یک کشور است و تجربة تاریخی خوبی از یک‌گیاه یا سنگ یا یک مادهْ به‌دست ‌آورده‌اند.

پزشکی مدرن می‌تواند کارهای بالینی طب سنتی را انجام دهد و به‌کمک همدیگر، دستاوردهای خوبی برای سلامت مردم‌ داشته باشند؛ هدف، افزایش سلامتی مردم است؛ پزشکی مدرن به صورت ملکولی به بیماری‌ها نگاه می‌کند و بخشی از بدن را که دچار آسیب شده، مستقیم درمان می‌کند. طب سنتی اما، بدن را سیستماتیک می‌بیند و به عنوان اندامگانی یک‌پارچه به آن نگاه می‌کند و آنگاه که کل این اندامگان خوب کار کند، بیماری هم از میان می‌رود.

واقعیت‌هایی وجود دارد که نمی‌شود منکر شد؛ به هر رو، تجربه‌های گیاهان دارویی انسان که نسل در نسل و سینه به سینه چرخیده تا به ما رسیده است، گنجینة با ارزشی است که به‌عنوان داروساز می‌توانیم از آن بهره ببریم.

در طب ایرانی هم دم‌نوش‌های خوبی برای سرماخوردگی داریم که خودم نیز گاهی از آن‌ها استفاده می‌کنم یا در زمان کرونا، ‌بعضی از این دمنوش‌ها تأثیر خوبی در درمان یا کاهش عفونت داشت؛ مثلاً برای کاهش عفونت‌‌، دمنوش آویشن و پونه و تخم گشنیز پیشنهاد می‌شود که بخور آن هم مفید است.

همچنین جا دارد اضافه کنم که دستگاه‌های به‌نمایش گذاشته در این نمایشگاه، جالب بود، چون کمک می‌کند تا صنعت ساخت داروهای گیاهی توسعه پیدا کند، من هم علاقه‌مند شدم. دستگاه‌هایی که توسط بچه‌های ایرانی ساخته شده است، خیلی قیمت ارزان‌تری دارد و به کمک آن‌ها می‌شود شکل‌های گوناگون داروهای گیاهی را فرموله و به مردم عرضه کرد.دکتر عطار، به چیستی دانش‌بنیان اشاره می‌کند و می‌گوید: داروی گیاهی را بر بالین بیمار، مورد تحقیق قرار می‌دهند؛ مثلاً روی۱۰۰ تا بیمار کار می کنند و پزشکان متخصص، تشخیص می‌دهند که این دارو مثلاً برای سرفه مفید است؛ یا قند خون را پایین می‌آورد، یا این که عوارضی ندارد.

همچنین روی افراد سالم کار می‌شود تا ببینند که عوارضی ایجاد نمی‌کند یا عوارض کمی دارد. این یک روش دانش‌محور است. یک عصاره را به صورت نانو املاسیون کار کرده‌اند؛ از دانش روز بهره برده‌اند و دارو را فرموله کرده‌اند؛ تکنولوژی جدید و کاربردش را در داروی گیاهی استفاده کرده‌اند.

بسیاری از این داروها، نزد مردم ناشناخته است. شاید یکی از مشکلات‌شان، پخش، اطلاع‌رسانی و بازاریابی باشد. پخش‌های قوی داروسازی می‌تواند به‌کمک داروسازان گیاهی بیاید تا راة معرفی این داروها به بازار هموار شود.

طب ایرانی و ابن‌سینایی

گاه طب سنتی، دانش‌آموختگان پزشکی مدرن را -که سرِ ناسازگاری با آن دارند- به‌سوی خود جلب می‌کند.

دکتر ایمانه برکت- داروساز و پژوهشگر که سابقة تحقیق و تجربة چندین‌ساله در طب سنتی ایرانی و ‌سینایی دارد، در این‌باره باور دارد: پزشکان مدرن، می‌گویند بعضی از کسانی که در طب سنتی، ارائه خدمت می‌کنند، علم کافی و تسلط لازم را ندارند؛ من از همکارانم درخواست می‌کنم که مطالعاتی بر روی گیاهان دارویی ایران و طب سینایی داشته باشند تا بتوانند مفاهیم طب سنتی را هر چند ساده با بیمارشان در تعامل باشند تا از این طریق، شاید بتوان از حجم داروهای شیمیایی برای بیمار کاست.

بر اساس مطالعات انجام‌شده و سال‌ها تحقیق و مطالعه در داروهای رایج ایران و جهان، داروهای شیمیایی در طولانی‌مدت، برای بیماری‌های مزمن جوابگو نیست. در بیماری‌های مزمن، باید به دنبال یک داروی ایمن باشیم که در درازمدت بتوانیم بهترین درمان را داشته باشد.

برای درمان بیماری‌های مزمن مثل درد مفاصل، چاقی و لاغری، دیابت، آسم و آلرژی، پوست و مو و ناخن، بیماری‌های گوارشی و بعضی از بیماری‌های زنان، نیازمند دارویی هستیم با بهترین اثر و کمترین عارضه. من پزشک و داروسازی هستم که داروسازی مدرن خوانده‌ام ولی سعی دارم در مواردی که داروهایی شیمیایی در دراز مدت آسیب رسانده است، داروهای گیاهی را جایگزین کنم.

در نمایشگاه‌های طب سنتی، یکی از چیزهایی که توجه خانم‌ها را به خود جلب می‌کند، عرضه و فروش لوازم آرایشی و بهداشتی است و چون عنوان گیاهی را یدک می‌کشند، خانم‌ها با اعتماد بیشتر، تمایل به خرید آن دارند.

دکتر برکت در این‌باره می‌گوید: در خرید مواد بهداشتی و آرایشی، به اجزای تشکیل‌دهندة آن توجه کنید، به شکل ظاهری آن و از شرکت‌ها و مکان‌های معتبر خریداری کنید و توجه کنیدکسی که آن رژلب یا رژگونه را فرموله کرده است، داروساز باشد.

دکتر میثم سلیمی- پزشک اورژانس که دوره مکمل طب سنتی و طب سوزنی را گذرانده است، می‌گوید: از وقتی طب ایرانی را شناختم،‌ می‌کوشم بیماران نورچشمی‌ام را با طب سنتی درمان ‌کنم. البته طب ایرانی در بخش اورژانس، کاری ندارد ولی در درمان بیماری‌های مزمن عالی است. طب سنتی در بیماری‌های گوارشی، زنان و بیماری‌های پوست و مو، حرفی برای گفتن دارد.

تازه‌های نشر طب ایرانی

در نمایشگاه، تعداد غرفه‌های کتاب، به انگشتان یک دست هم نمی‌رسید؛ اما همین تعداد، دوستداران کتاب را به سمت خود کشیده بود؛ چرا که همة غرفه‌ها تنها کتاب‌های تخصصی طب سنتی را به نمایش گذاشته بودند.

در دیگر نمایشگاه‌های کتاب، این امکان وجود ندارد که ناشران تخصصی، در یک راسته غرفه داشته باشند چون غرفه‌ها بر اساس حروف الفبا، ردیف می‌شوند.

دکتر میثم سلیمی-که برای تهیه کتاب‌های مورد علاقه‌اش به نمایشگاه آمده بود، می‌گوید: از آن همه کتاب و بیش از ۱۰۰۰ نسخه در یک‌جا، بسیار هیجان‌زده شده بودم. خوشبختانه هرنوع کتابی که بخواهید موجود بود. از نسخه‌های قدیمی و خطی گرفته تا تازه‌های نشر؛ و این فرصتی‌ بود برای کسانی مثل من که در کمترین زمان، بیشترین خرید را داشته باشم.

در نمایشگاه، یک آقایی که به شیوایی، فارسی صحبت می‌کرد و چهرة ایرانی داشت، سراغ نسخه‌های خطی را می‌گرفت؛ می‌گفت: عراقی هستم و از اربیل برای خرید و تهیه نسخه‌ها و تازه‌های نشر طب سنتی آمده‌ام. دستی هم در طب سنتی دارم؛ طب ایرانی، قابلیت‌های بسیاری در درمان بیماری‌ها دارد، بخصوص بیماری‌هایی که طب مدرن قادر به درمان آن‌ها نیست. در دوران کرونا با معرفی دمنوش‌های گیاهی و بخور گیاهان دارویی، توانستم خودم را از شر ویروس کرونا ایمن نگه‌دارم وگرنه مبتلا می‌شدم.

در میان غرفه‌داران، پسر نوجوانی توجه‌ام را جلب کرده بود که با علاقه و انرژی خاصی از مشتریان استقبال می‌کرد و درباره کتاب‌ها توضیح می‌داد و تلفظ درست نام آن‌ها برایش سخت بود چه رسد معنای لغوی آن. اصول غمز، نام تازه‌ترین کتاب‌شان بود.نام نوجوان، محمدحسین غلامی بود و ۱۳ سال داشت و در کلاس هفتم درس می‌خواند. می گفت از ۹ سالگی در کنار پدر با کار نشر آشنا شده است.

در ۹ سالگی، به‌تنهایی کتابی فروخته و به‌سرعت، سامانه نشر و کارهای مربوط به آن را فرا گرفته است و سپس به‌گونه‌ای، کارها را به تنهایی در دست دارد. به گفته خودش به‌‌جز موارد اداری نشر، همه کارها را دوست دارد و به تنهایی کارها را انجام می‌دهد. می‌گفت می‌خواهد در آینده ناشر شود، مانند پدرش، یک ناشر درس‌خوانده و دانشگاه دیده. او سرکارداشتن با کتاب‌ها را بهترین سرگرمی خود می‌دانست و از هر فرصتی استفاده می‌کرد تا در این کار، حرفه‌ای شود.

***

برخلاف داروهای گیاهی فرآوری و فرموله‌شده، گیاهان با ویژگی دارو (یا همان گیاهان دارویی) پیچیده نیستند و از باستان تاکنون در آشپزخانة خانه‌ها وجود داشته است.

زردچوبه، آنتی‌اکسیدان است. زنجبیل، دارای چندین ترکیب گیاه فعال درمانگر است. عرق و دمنوش ریشه والرین، برای داشتن یک خواب طبیعی مورد استفاده قرار می‌گیرد. از دمنوش بابونه برای درمان رده‌های گسترده‌ای از بیماری‌ها استفاده می‌شود.