در سال
1375 جناب آقای دکتر مهدی گلشنی تعدادی سؤال درباره ابعاد مختلف رابطه علم و
دین برای شماری از فیلسوفان، متألهان و دانشمندان برجسته علوم تجربی در
جهان غرب و جهان اسلام فرستادند که متشکل از 8 پرسش زیر بود:
1ـ تعریف شما از «علم» و «دین» چیست؟
2ـ آیا هیچ تعارضی بین تعاریف خود از این دو مفهوم می‌بینید؟
3ـ از نظر شما تعارض بین این دو در کجا می‌تواند رخ دهد؟
4ـ چه زمینه‌هایی موجب رشد تعارض بین علم و دین شده است؟
5- نقش دین در توسعه علم در غرب چه بوده است؟
6ـ آیا می‌توانیم علم دینی داشته باشیم؟
7ـ آیا علم می‌تواند دین را نادیده بگیرد؟
8ـ آیا می‌توان حوزه‌های فعالیت علم و دین را کاملا از هم جدا کرد؟
از آنجا که پاسخ مخاطبان اولاً دیدگاه‌های بعضی از دانشمندان بزرگ جهان غرب
و اسلام را درباره موضوعات مهم در رابطه علم و دین شامل می‌شد و ثانیاً
میزان بالای اشتراک نظر را در مورد برخی از مسائل مهم در این رابطه بین
علمای مسلمان و مسیحی نشان می‌داد، تصمیم گرفته شد پاسخ‌های رسیده که به
زبان انگلیسی نگاشته شده بود، در کتابی تدوین و توسط پژوهشگاه علوم انسانی و
مطالعات فرهنگی منتشر شود.
چاپ اول کتاب مشتمل بر پاسخ 32 نفر از سؤال‌شوندگان بود. در چاپهای بعد،
به تعداد پاسخ‌دهندگان افزوده شد تا آنجا که چاپ سوم کتاب (1383) پاسخ 62
نفر را در بر داشت که از میانشان، 17 تن مسلمان و بقیه مسیحی (اعم از
کاتولیک، پروتستان و ارتدوکس) بودند. چندی بعد، نظر به اهمیت فوق‌العاده
کتاب، تصمیم به ترجمة آن به فارسی گرفتم.
***
این بود خلاصه‌ای از توضیحات مترجم فاضل و فرهیخته کتاب، شادروان بانو بتول
نجفی، همسر ارجمند استاد دکتر مهدی گلشنی دربارة سوابق تألیف و انتشار
کتاب مزبور. دریغا که دست اجل فرصت نداد که این بانوی آراسته به فضل و
فضیلت، انتشار ترجمه فارسی ویرایش جدید کتاب را که ثمره تلاش‌های
خستگی‌ناپذیر چندین ساله‌اش بود و این بار با چاپی بسیار نفیس و کیفیتی
شایان تحسین منتشر شده است، شاهد باشد. گفتنی است که در آخرین چاپ متن
انگلیسی کتاب که به همت جامعه المصطفی(ص) صورت گرفت، 11 فصل (مقاله) جدید
به چاپ قبلی انگلیسی اضافه شده بود که به علت درگذشت مترجم، ترجمه 8 مقاله
آن میسر نشد و تنها سه مقاله آن که اصل متنشان به فارسی بود (مقالات مربوط
به علمای عظام آیتالله جوادی آملی، آیتالله سبحانی و آیتالله مصباح
یزدی) به آخرین متن کتاب افزوده شد.
این کتاب افزون بر 65 پاسخنامه (که بعضی از آنها به صورت مقالات مفصل
تحلیلی بیان شده است)، حاوی پیشگفتار و پس‌گفتار تحلیلی بسیار عالمانه‌ای
به قلم استاد دکتر مهدی گلشنی است که «حسن مطلع» و «حسن ختام» شایسته‌ای
فراهم آورده است. نگاهی گذرا به اسامی نویسندگان و شرح حال نسبتاً جامعی که
برای هر یک، در ابتدای پاسخنامه، با ذکر فهرست آثار و تألیفاتشان فراهم
آمده، به‌وضوح از منزلت والای کتاب و غنای فوق‌العاده مباحثش حکایت می‌کند
تا آنجا که بدون کمترین مبالغه، اکثر نویسندگان از اجله فلاسفه، الهیون و
استادان تراز اول علوم تجربی و انسانی ـ در سطح جهان و ایران ـ به شمار
می‌روند که در میانشان شخصیت‌های نامداری نظیر دکتر چارلز تاونز (برنده
جایزه نوبل در فیزیک) و دکتر راجر تریگ (اولین رئیس انجمن فلسفه انگلیس) و
نیز استادان عالیقدری نظیر دکتر سیدحسین نصر و دکتر رضا داوری اردکانی
مشاهده می‌شوند.
بی‌مناسبت نیست یکی دو مورد از اظهار نظرهایی را که در برخی نشریات علمی و
دینی معتبر آمریکا و اروپا درباره این کتاب شده است، نقل شود:
1ـ «گفتگوی میان ادیان، از موضوعات بسیار رایج امروزی است. این مجموعه که
می‌تواند وسیله‌ای شود تا تفاهم و گفتگوی میان ادیان، به جامعه علمی حاوی
نژاد‌ها و ادیان مختلف نفوذ کند، ابتکاری خوشایند و متهورانه است.»
(Sciences and Christian Belief, April 2001)
2ـ «این کتاب که در آن دیدگاه‌های متفاوت (و یا همگرا) در پاسخ به سؤالات
واحد مقایسه شده، منبعی ارزشمند برای تشویق گفتگو بین ادیان و فرقه‌ها
درباره علم و ایمان و نیز نقطه شروع خوبی برای ارزیابی عالمان? نتایجی است
که تا به حال به دست آمده است. بعضی از مقالات را هم می‌توان به عنوان مواد
آموزشی برای دانش‌آموزان دبیرستانی به کار برد...»
(Evangelium und Wissenschaft, November 2003)
***
سخن را با نثار درود فراوان به روان پاک مهین‌بانویی به پایان می‌برم که به
حق مظهر اعلایی از اخلاق حسنه و از نمونه‌های کم‌نظیر جمع دانش و پارسایی
بود. از این رو دریغ است که از چند اثر ارجمند دیگر مشارالیها که تعدادی از
آنها را انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی چاپ کرده است،
یاد نشود:
1ـ در جستجوی خدا (تألیف جان هاتون)
2ـ علم و دین، از تعارض تا گفتگو (جان هات)
3ـ نقش ایمان در علم (مارک ریچاردسون و همکاران)
4ـ چشم‌انداز خداباوری در قرن بیست‌و‌یکم (راسل استنارد)
5ـ آیا دین برای سلامت شما سودمند است؟ (هارود کونیگ)
6ـ رهنمای حیرت‌زدگان (ارنست شوماخر)
7ـ قدرت شفابخشی ایمان (هارولد کونیگ ـ در دست انتشار)