تاریخ و تاریخ نگاری
یادداشت دکتر حسن بلخاری ـ به مناسبت انتشار «خلد برین» به همت انجمن مفاخر
۱۳۹۹/۰۵/۱۲
یادداشت دکتر حسن بلخاری ـ به مناسبت انتشار «خلد برین» به همت انجمن مفاخر
به‌رغم
نقد و انتقاد بر پاره‌ای عملکردها، بدون تردید دوره صفوی یکی از درخشان‌ترین دوره‌های
تاریخ فرهنگ و تمدن ایرانی است. در حوزه سیاست، یکپارچه شدن ایران و گسترش قلمرو آن
همراه با تلاش در جهت بازیابی عظمت ایران عصر ساسانی، نقطه برجسته این دوران است. اعلام
تشیع به عنوان مذهب رسمی ایران و خروج فرهنگ شیعی از انزوای تاریخی خویش همراه با درخشش
متفکران نامدار و عالمان ژرف‌اندیشش که احیای عظیم حکمت اسلامی، ظهور حکمت متعالیه،
شکل‌گیری نوعی نظام مدون فقهی و ظهور و بروز استعدادهای عظیم مؤلفان و متفکران مذهبی
شیعه، به عنوان نمودی از خدمات صفوی را در پی داشت. همچنین در حوزه هنر، معماری و شهرسازی،
قابلیت عظیم این دوره در برکشیدن تمامی تجارب عظیم ماقبل خویش از جهان باشکوه ساسانی
گرفته تا تحولات عمیق دوره‌های آل بویه، سلجوقی، ایلخانی و تیموری و بنیان‌گذاری مکتبی
درخشان در هنر، معماری و شهرسازی.
فضایی
که حکومت مقتدر صفوی ایجاد نمود، بستری برای رشد خلاقیت‌ها در حوزه‌های مختلف گردید.
یکی از این حوزه‌ها حوزه تألیف و تضنیف بود. در همین دوره، کتاب مهم گلستان هنر (تألیف1015ق)
اثر قاضی احمد بن شرف‌الدین حسین حسینی منشی قمی مشهور به احمد منشی قمی تألیف شد و
برای نخستین بار تاریخ‌نگاری هنر در متن تمدن ایرانی آغاز می‌شود. مورخ ارجمندی که
تألیفات دیگری چون خلاصه‌التواریخ (تاریخ صفویه از شیخ صفی تا اوایل شاه عباس یکم)،
جمیع‌الاخیار، مجمع‌الشعرا و مناقب‌الفضلا از او بر جای مانده است. لکن این تاریخ‌نگاری
که کثرت و عظمت تألیفات کتب تاریخی آن دوره، نشان از محبوبیت این حوزه و تعلق شاهان
صفوی به آن دارد، صرفاً تاریخ هنر و صناعت را شامل نشد، بلکه در حوزه‌های مختلف تاریخی،
آثار بسیار ارزشمندی به رشته تحریر درآمد، همچون:
«احسن‌التواریخ»
در دوازده جلد (بنا به ادعای مؤلف) که دو جلد پایانی آن باقی مانده است. این اثر در
زمان شاه تهماسب یکم صفوی نگاشته شده و اثر حسن روملوست. «تاریخ جهان‌آرای عباسی» یا
عباس‌نامه تألیف میرزا محمدطاهر وحید قزوینی که به بیان تفصیلی دودمان صفویه از آغاز
تا شاه عباس دوم پرداخته است. «تاریخ عباسی» یا روزنامه ملاجلال منجم اثر جلال‌الدین
محمد بن عبدالله منجم یزدی که به تاریخ ایران بین سالهای ۹۸۴ تا ۱۰۲۰ق می‌پردازد. در این کتاب از
اواخر زمامداری شاه طهماسب یکم تا اواخر بیست و پنجمین سال سلطنت شاه عباس یکم بحث
شده است. «تذکره شاه طهماسب» یا نوعی زندگینامه که خود شاه صفوی که ۵۲ سال
در ایران حکومت کرد، نگاشته است. «تاریخ حیدری» نوشته حیدر بن علی حسینی رازی، که در
عصر سلطنت شاه عباس یکم نوشته شده است. تاریخ عالم‌آرای عباسی (در باب تاریخ پادشاهان
صفوی از زمان شاه اسماعیل یکم تا پایان پادشاهی شاه عباس یکم) اسکندربیگ ترکمان در
زمان سلطنت شاه عباس یکم نوشته. «ریاض الفردوس»، نوشته محمد میرک بن مسعود الحسینی.
«روضه الصفویه»، نوشته میرزاحسن بن حسین جنابذی، نگاشته شده در سال 1036ق. «شرفنامه
بدلیسی»، نوشته شرف بن شمس‌الدین بدلیسی از مورخان عصر صفوی در تاریخ کردستان. «مسخرالبلاد»
اثر محمدیار بن عرب قطغان در شرح سرزمین فرارود، خاندان شیبانیان و روابط ایرانیان
و ازبکان در دوره صفویه، نگاشته شده در قرن دهم هجری و آثاری دیگر.
در
این میان، یکی از نغز‌ترین آثار تاریخی دوره صفوی، «خلد برین» اثر محمدیوسف واله اصفهانی
به سال 1078ق است؛ کتابی در هشت روضه و یک خاتمه که مؤلف در هر روضه، تعدادی حدیقه
آورده و شاید علت انتخاب الفاظی چون روضه و حدیقه همان باشد که صاحب معجم‌البدان در
بیان روضه و حدیقه آورده: «در بلاد عرب، روضه‌های فراوان یافت شود. معروفشان آنها هستند
که مضاف واقع شده‌اند که قریب 136 کلمه است و روضه عبارت است از زمین‌هایی است که به
واسطه سیراب شدن، گیاه و سبزه می‌رویاند و وقتی که پرگیاه شد، حدیقه‌اش نامند.» واله
اصفهانی تاریخ خود را به این معنا گلستانی از معارف تاریخی خوانده است.
مصحح
محترم آقای میرهاشم محدث در پیشگفتار خود نکات ارجمندی در باب آن فرموده‌اند و در ادامه
مطالب ایشان نیز نکاتی نغز از پروفسور ویلم فلور آمده که در شرح و بیان این اثر، وافی
به مقصود است. فقط به این نکته اشاره کنم که بخشهایی از این اثر در دسترس نیست و آنچه
از روضه‌ها باقی‌مانده، مورد تصحیح قرار گرفته و به همین دلیل نیز این کتاب که روضه
سوم از خلد برین است، با افتادگی کلام آغاز می‌گردد.
منبع:
روزنامه اطلاعات؛ یکشنبه ۱۲ امرداد ۱۳۹۹
۱۳۸۹