پیش از اینکه به تاثیر اندیشه و آرای این
نابغه مسلمان بپردازم لازم است بپذیریم که این سیاره خاکی در هزار سال گذشته کمتر از
شمار انگشتان دستان، شاهد ذوالعلوم و ذوالفنون (Polymath) بوده که یکی از آنان همانا فرزند بخاراست.
اگر غیر از این باشد پس درک و برداشت ما از صفت «پلیمات» واژگون است. اعظم این صفت
به عظمت بوعلی سیناست که در قلمرو ریاضیات و طبیعیات به اندازه یی خبره بود که در عرصه
ماوراء الطبیعه به همان قدر حاذق. کندوکاو در فیزیک و غور در متافیزیک به گونه یی است
که حسین جوان می کوشد تا از این دو حوزه «هیبریدی» بسازد که هم امانت عقل یونانی (لوگوس)
را ارج نهد و هم میراث وحیانی را امین باشد.
شاید چنانچه فلسفه افلاطون و باورهای نوافلاطونی
نیز توسط سریانی ها اشتباها به عنوان اندیشه ارسطویی به عربی ترجمه نمی شد، به احتمالی
این فیلسوف ایرانی هم «مشایی» نمی شد. با این حال غربی ها جایگاه این ذوالفنون ایرانی
را در تاریخ علم (پزشکی و روانکاوی) بیش از تاریخ فلسفه ارج می نهند. علم البته تاریخ
خطی و پیش رونده به معنای متعارف دارد اما مشکل بتوان پذیرفت که فلسفه نیز همانند علم
تاریخ خطی و پیش رونده داشته باشد. اگر کسی چنین ادعایی دارد باید نشان دهد که فلسفه
صوری
(Speculative) چگونه
و به چه اندازه همانند علم ریاضی یا فیزیک در طول زمان پیشرفت کرده و مبدا و مقصد آن
فلسفه نظری کجاست. به همین سبب برایم مشکل است بوعلی سینا را از نظر فلسفی یک شخصیت
«تاریخی» بشناسم.
از سوی دیگر، این نابغه بخارایی چنان به
اساسی ترین پرسش ها در ذهن آدمی (از قبیل سرچشمه هستی و حیات، نقش پروردگار در سرنوشت
موجودات، امکان پیوند خاکیان و ملکوتیان) می پردازد که باید او را همزمان «حکیم» در
رشته فلسفه و نیز فیلسوف در رشته «حکمت» شناخت. پیوند حکمت و فلسفه تقریبا شبیه نسبت
عقل و خرد است: به بیانی دیگر، بوعلی سینا و فیلسوفان یونانی فلسفه را برای رسیدن به
«حکمت» می اندیشیدند و حکمت را نیز برای لذت بردن از فلسفه می آموختند. البته در برهه
کوچک از تاریخ یونان باستان، علم «منطق» پیش درآمدی بود برای گام نهادن در قلمرو فلسفه:
گرچه افلاطون «هندسه» را پیش شرط فلسفه می دانست و بر تخته یی بر دیوار آکادمی آویخت
«هر که هندسه نمی داند وارد نشود.»
می توان نتیجه پیمودن در جاده فلسفه را
رسیدن به مقام حکمت و «خشنودی» حاصل از این تلاش به حساب آورد. رسیدن به این مقام است
که «رمز عبور» در فلسفه ارسطویی یا عقلانیت یونانی به شمار می رود. بوعلی سینا در شناخت
هیبرید عقل و وحی (فلسفه و علم کلام) و بررسی نقش و جایگاه این دو می کوشد که خشنودی
ارسطویی یونانی را به «رستگاری» در حیات دینداران نزدیک سازد. به بیان دیگر، او برخلاف
یونانیان باستان، عقل را به تنهایی لازم و کافی برای رسیدن به این خوشبختی یا رستگاری
شرط نمی داند بلکه پیش از آن، ایمان به «وحی» را شرط لازم می شناسد.
بوعلی سینا با وجودی که آثاری در منطق،
طب، اخلاق، فیزیک و متافیزیک دارد اما کوشش او در آشتی بین فلسفه یونان باستان و الهیات
یا ارتباط بین واجب الوجود و ممکن الوجود (همزیستی و هماهنگی بین غور عقلانی و ایمان
توحیدی) است که نقش او را در غرب برجسته می سازد. بوعلی بیش از ۴۰۰ رساله در موضوعات مختلف نوشته که تنها
۲۵۰ مطلب باقی مانده است و از این میان، ۴۰ مقاله در علم طب و یکصد مطلب نیز درباره
پرسش های فلسفی است.
بی گمان تاثیر آثار بوعلی سینا در رشته
علم النفس (روانشناسی) غیرقابل انکار است ولی با این وجود در کتب روان شناختی که امروزه
در غرب منتشر می شوند از این نابغه ایرانی و نقش او در این علم چندان نام برده نمی
شود. در دوران مدرسی
(Scholastic) اروپا
ابن سینا نخستین دانشمندی بود که توانست در احوال، روحیات و روان شخص پژوهش کند: آثار
او سپس از طریق بغداد، اسکندریه و قرطبه (کوردوا) در اندلس به لاتین ترجمه می شود و
یهودیان اسپانیا و مراکش در نهضت ترجمه آثار اسلامی و یونانی از عربی به لاتین نقش
عمده دارند. افزون بر این، سه فرقه مسیحی (دومینیکن، فرانسیسی و بندیکتی) که عموما
از زاهدان و راهبان عرفان غنوسی تشکیل شده اند در این نهضت ترجمه عربی به لاتین سهیم
هستند و در انتشار آثار ترجمه شده ابن سینا در مدارس علمیه تازه تاسیس در شهرهای بزرگ
اروپای مرکزی و جنوبی نقش دارند. حوزه های علمیه یی که سپس بر اثر فرآیند شهرنشینی
به دانشگاه های معتبری در اروپا تبدیل می شوند.
میراث ترکیبی اسلامی یونانی و همچنین آثار
پزشکی ابوعلی سینا در سده چهاردم و پانزدهم میلادی در بسیاری از مدارس نوین علمی به
ویژه در آکسفورد تدریس می شوند. البته بیشترین نقش در این میان بر عهده متکلم مشهور
مسیحی «توماس آکویناس» است که زحمات او بعدها سنگ بنای جنبش «رنسانس» و بیداری عقلانی
اروپا می شود. سنت توماس آکویناس از برجسته ترین متکلمان غرب است که به یاری آثار ترکیبی
ابن سینا توانسته است دکترین آفرینش هستی از نیستی (Ex nihilo) را تئوریزه کند. توماس آکویناس با تلفیق
آرای یونانی و الهیات مسیحی (که مشهور به براهین پنجگانه است) در زمینه اثبات واجب
الوجود، در واقع نسبت به باورهای نسل های پیشین مسیحیان نوعی سنت شکنی کرده است. به
بیان رساتر، تا قبل از زمان آکویناس مفهوم «فلسفی» آفرینش و معنی و تفسیر آن اصولاریشه
در الهیات مسیحی نداشت بلکه وی از طریق رساله «شفا» ابن سینا پی به دکترین آفرینش می
برد. بوعلی سینا و توماس آکویناس در زمینه تئوری «قدیم» یا حادث بودن جهان یا در مبحث
تکوین خلقت به طریق فیض و تجلی یا صدور
(Emanation) در
الهیات و حکمت توحیدی نقش بسزایی دارند. این دو همچنین در انتقال میراث هیبریدی یونانی
توحیدی در خصوص ماهیت
(Essence) هستی
به اندیشمندان بزرگی از قبیل دکارت، اسپینوزا و لایبنیتس نیز نقش دارند. اندیشمندانی
که مانند ابن سینا این میراث تلفیقی را پاس نداشتند و کوشیدند (دانسته یا ندانسته)
دو حوزه الهیات و فلسفه را از یکدیگر جدا کننده به گونه یی که فیلسوفان دوران مدرن،
دیگر از ابن سینا و آکویناس به عنوان دو «فیلسوف» در تاریخ نام نمی برند. در مقایسه
سیر اندیشه یونانی در شرق و غرب به باورم ابن سینا را می توان به نوعی آغازگر یک برهه
روشنگری
(Enlightenment) اسلامی
به حساب آورد که کوشید اندیشه های یونان باستان را با الهیات اسلامی مماس سازد. برهه
یی بسیار کوچک که با این نابغه ایرانی آغاز می شود و با ابن رشد اندلسی به پایان می
رسد. آنگاه نوبت به غزالی، ابن میمون، فخر رازی و مولوی می رسد که آنان را با فلسفه
و استدلال و پای چوبین چه کار؟ از روشنگری شرق تا روشنگری غرب تفاوت از بوعلی تا ولتر
است. یکی در «شفا» خدایش را می خواند و دیگری در «کاندید» از خدایش می گریزد. در روشنگری
زودگذر شرق، ابن سینا بر توشه فلسفه و الهیات می افزاید، اما در روشنگری غرب این دو
از یکدیگر جدا می شوند. با این حال بیش از ۴۰۰ سال نام و آوازه و آثار این دانشمند ایرانی
در سراسر اروپا منتشر می شود. غرب اینک به سراغ رساله علم النفس او رفته است تا در
روانشناسی علمی
(Cognitive) مدرن
از دانش نفسانی این اعجوبه شرق بهره برد.
منبع: روزنامه اعتماد؛ پنج‌شنبه 30 تیرماه 1393