مرد قلم و قدم

مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین استاد سیدهادی خسروشاهی از نظر اخلاق، مرد وفا، تواضع، شرح صدر و نظم در کار بود؛ و از نظر بینش، واجد جهان‌بینی و جهان‌شمولی اسلامی؛ و از لحاظ کار، اهل جوشش و کوشش و تلاش و خستگی ناپذیر؛ و بالاخره از نظر کارنامه، سراسر دلسوزی، خدمت، تأثیرگذاری و بهره‌رسانی بود. او با مقالات، گفتگوها و سخنرانی‌ها در مجامع و همایش‌های علمی و تقریبی در واتیکان، مصر (قاهره) و کشورهای دیگر، خوش درخشید و سرفراز بود. نوشتار پیش‌رو از باب انجام وظیفه، شرط ادب و به تقاضای برخی از دوستان اهل فکر و فرهنگ و با پرهیز از مسموع‌نگاری است، بلکه آنچه را شاهد بوده‌ام، تقدیم می‌دارم تا علاوه بر «ذکر جمیل» او، ثواب و پاداشی هم نثار او گردد و از قلم و قدمهای فوق‌العاده و ماندگار او تا حدی تجلیل به عمل آید.

۱ ـ آخرین دیدار
سید بزرگوار بر اساس همان «رسم وفا» ساعت 5/6 بعداز ظهر چهارشنبه، ۲۳/۱۱/۱۳۹۸ (پس از نماز عشا) خود را به قم رسانده بود تا در نشست تجلیل از برادر فاضل مرحوم محمدجواد صاحبی شاهرودی، در تالار «پژوهشگاه علوم انسانی» ـ دفتر تبلیغات اسلامی ـ به مناسبت سالروز درگذشت آن مرحوم حضور یابد. مجلسی مظلومانه بود و ردیف صندلی‌های اول، منتظر مدعوین. بنده را در جوار استاد راهنمایی کردند، خوشحال شد و پس از عذرخواهی از توانایی نشست و برخاست، احوالپرسی گرمی نمود و خاطره‌گویی آغاز کرد، بعد هم گلایه کرد که چرا کتاب «همراه صادق»[۱] را به عنوان یک «سند انقلاب» برای من ارسال نکرده‌ای تا مطالعه کنم؟ صبح شنبه، ۲۶/۱۱/۹۸، کتاب ارسال شد و شب یک‌شنبه ایشان طی تماس تلفنی اعلام کرد: کتاب را تورق کردم و دو تقاضا دارم: یک) نمونه «هفته‌نامه مخفی» را به عنوان یک سند که از آن اطلاع نداشتم، جهت چاپ برایم ارسال کنید؛ دو) مصاحبه خود را درباره مرحوم شهید سعیدی برای استفاده در اختیار من گذارید، چون آن‌طور که در خاطرات با شتاب خواندم، مثل این‌که ارتباط و اطلاعات شما نسبت به ایشان از دیگران بیشتر است.

۲ ـ هفته‌نامه مخفی (سرّی)
در مورد آن «هفته‌نامه» که برای استاد خسروشاهی، نشریات «بعثت» و «انتقام» حوزه علمیه در سالهای ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۲ از قم را تداعی کرده بود، عرض کردم: از این هفته‌نامه فقط یک شماره موجود است و شماره‌های دیگر از بین رفته؛ ولی تلاش می‌کنم کپی همان یک شماره را به عنوان یک سند، جهت ثبت و چاپ در اختیار شما بگذارم.

داستان آن هفته‌نامه چنین است: در مدرسه «حقانی» با یاری عده‌ای از دوستان، آقایان حجج اسلام: غلامحسین کرباسچی، محمود مهدی عراقی، محمد سپهری و محمد حسین طارمی، به منظور تشویق دیگران به مقاله‌نویسی و اطلاع‌رسانی، تصمیم گرفتیم هفته‌نامه داخلی منتشر نماییم. خوشبختانه این تلاش‌ها نتیجه داد و شماره اول «هفته‌نامه مشعل» در تاریخ چهارشنبه ششم ذی‌الحجه ۱۳۸۷ق/ ۱۳۴۵ش منتشر شد و برای مطالعه دوستان طلبه، در تابلوی اعلانات مدرسه قرار گرفت. روند انتشار هفته‌نامه که برنامه‌ریزی دقیق، با حفظ اصول مخفی‌کاری را طلب می‌کرد، از این قرار بود که مقالات و نوشته‌ها ساعت ۱۰ شب دوشنبه در اختیار من که سردبیر بودم، قرار می‌گرفت؛ سپس آن را به آقای محمدحسین طارمی می‌دادم و ایشان طی دو ساعت، علاوه بر خوشنویسی مقالات، نقاشی‌ها و تصاویر متناسب را می‌کشید و به من تحویل می‌داد. شب دوشنبه، مشکل‌ترین مرحله کار یعنی قرار دادن هفته‌نامه در داخل ویترین را انجام می‌دادم. این نشریه هفتگی تا شماره یازدهم نوشته و بدون اینکه کسی از نویسندگان آن مطلع شود، جهت مطالعه طلاب مدرسه منتشر گردید...[۲]

۳ ـ شهید سعیدی
استاد خسروشاهی وقتی ارتباط و خاطرات مرا با آیت‌الله سیدمحمدرضا سعیدی خواند،[۳] گفت: «مثل اینکه ارتباط و اطلاع شما در این مورد بیش از دیگران است.» عرض کردم: بنده شش سال در بسیاری از فعالیت‌ها همراه ایشان بودم، ثانیا «شبکه معارف سیما» سال ۱۳۹۷ یک ساعت و نیم با بنده مصاحبه کرده و مطالب زیادی را گفته‌ام و قرار بوده زمان پخش آن را به بنده اطلاع دهند که هنوز خبری نشده است!

ایشان ادامه داد: «یادداشت‌های خود را هم در اختیار ندارید تا برای چاپ از آن استفاده کنم؟» عرض کردم: نسخه‌ای از فایل مصاحبه را می‌توانم برای شما بفرستم. گفت: از فایل نمی‌توانم استفاده کنم، از آن پرینت تهیه کنید و بفرستید... در تدارک این کار بودم که خبر رسید...

۴ ـ دیدار ۵۶
سال ۱۳۵۶، علاوه بر درس و بحث در قم و تبلیغ و سخنرانی در تهران، بخش زیادی از وقت خود را صرف سرکشی و خدمت به مرحوم آیت‌الله سیدمرتضی پسندیده (برادر بزرگ امام‌خمینی(ره)، ۱۲۷۵ـ ۱۳۷۵) که در انارک نائین[۴] تبعید شده بود، می‌کردم. طبق مقررات رژیم، خود تبعیدی‌ها می‌بایست نیازمندی‌هایشان را تأمین نمایند و مرحوم آقای پسندیده هم با آن کهولت سن، از پس تأمین مایحتاج خود برنمی‌آمد. از آنجا که در میان اعضای بیت امام‌خمینی، فقط بنده ماشین داشتم، این مسئولیت به من واگذار شد، تقریباً هر هفته و گاهی هر دو هفته یک بار، وسایل مورد نیاز ایشان را از جمله مواد غذایی را در قم برایشان می‌خریدم و می‌بردم. علاوه بر این، گاهی ایشان سفارشاتی مثل رادیو و روزنامه و غیره داشتند که تهیه می‌کردم و همراه نامه‌هایی که برایشان به دفتری رسید، می‌بردم. در آن زمان، علاوه بر مرحوم آیت‌الله پسندیده، آیت‌ الله مکارم شیرازی، آقایان حجج‌ اسلام: سید احمد کلانتر، سیدهادی خسروشاهی )مدت سه سال) و شیخ عباس ضیغمی نیز در آنجا تبعید بودند و گاهی هم شبی را در کنار آیت‌الله پسندیده می‌ماندم، سایر آقایان تبعیدی را هم که تحت‌نظر و فشار ژاندارمری بودند، گاهی ملاقات می‌کردم که وضع سخت زندگی برای آنان، در یک روستای کویری گرم و خشک، و بدون امکانات، قصه‌های دردناکی دارد.[۵]

۵ـ نگاهی به آثار
در اینجا مناسب است به منظور احیای قلم و تجلیل از قدمهای فراوان استاد خسروشاهی، به تعدادی از آثار چاپ‌شده ایشان، آنچه از همان روزگاران چاپ و نشر شده و موجود داشتم مروری کنم (در حالی که ماندن در خانه به خاطر رعایت مقررات بهداشتی براي مصونیت از «ویروس کووید ـ‌۱۹» و بیماری کرونا، فرصت مغتنمی فراهم آورده است). نکات برجسته‌ای که در این آثار و رفتار استاد خسروشاهی مشهود است، روح عدالت‌جویی، اصالت به معارف انقلابی، استکبارستیزی و آرمان خواهی بر اساس تقریب و همگرایی و فرهنگ جهانشمولی اسلامی است. اکنون آثار:

۱ـ عدالت اجتماعی در اسلام (دوجلدی، قطع رقعی،۵۲۸  صفحه، ۱۳۴۱ و ۱۳۴۲ش (: این کتاب که با همکاری استاد آیت‌الله محمدعلی گرامی قمی به فارسی ترجمه و شرح شده، میراث ارزشمند سید قطب دانشمند بزرگ و مجاهد مصری است که تحت عنوان «العداله الاجتماعیه فی ‌الاسلام» حدود هفتاد سال پیش در مصر و در برابر دنیای سرمایه‌داری غرب و سوسیالیستی شرق، مسائل بنیادی «عدالت اجتماعی در اسلام» را بر اساس آیات قرآن و روایات اسلامی، مطرح، تجزیه و تحلیل کرده است. این کتاب به زبان‌های مختلف ترجمه شده و در برخی از کشورهای اسلامی همچون ایران، بارها تجدید چاپ شده و هنوز هم قابل مطالعه است.[۶]

۲ـ دو مذهب (قطع جیبی، ۱۰۴ صفحه، ۱۳۴۲ش): استاد خسروشاهی در این کتاب کوچک که تا چاپ هشتمش را «شرکت سهامی انتشار» منتشر ساخته، مذهب عامل ارتجاع و امپریالیسم و مذهب راه «نجات ملتها و توده‌ها» یعنی «اسلام» را به طور خلاصه و ساده، با توجه به نیاز آن زمان مورد تجزیه و تحلیل و نتیجه‌گیری قرار داده است.

۳ـ اطلاعاتی درباره مسلمانان هند و کشمیر (۱۵۶ صفحه، ۱۳۴۴ش، مؤسسه مطبوعاتی فراهانی): مؤلف در حالی که ۱۸ روز در پاکستان به سر می‌برده، وضع مظلومانه مسلمانان کشمیر و مبارزات و جهاد آن مردم ستمدیده از زمان حاکمان هند را همراه با تصاویر تخریب منازل و مساجد، با استفاده از مقاله استاد ابوالاعلی مودودی و جراید آن زمان،‌ به رشته تحریر درآورده که دو مرتبه به چاپ رسیده است.

۴ـ امام ‌علی‌(ع) صدای عدالت انسانی: به نظر می‌رسد مهمترین اثر استاد خسروشاهی، ترجمه کتاب «الامام علی(ع): صوت العداله الانسانیه» (اثر جرج جرداق، در پنج جلد و ۱۲۷۴ صفحه) باشد. نویسنده این کتاب و بیش از ۳۰ اثر دیگر، جورج سجعان جرداق (۱۹۲۶ـ ۲۰۱۴)، دانشمند بزرگ مسیحی لبنانی است که کتاب مذکور را در ۲۸ سالگی نوشته[۷] و در بسیاری از کشورها، از جمله عراق، لبنان و ایران، مورد توجه مراجع تقلید چون حضرات آیات: سیدحسین بروجردی، سیدمحسن حکیم و عالمانی چون سید شرف‌الدین جبل عاملی، محمدجواد مغنیه و ... محافل بزرگ علمی قرار گرفته، تقریظ‌‌ها بر آن نوشته‌اند و بارها در لبنان و ایران با شمارگان بالایی تجدید چاپ شده است. این کتاب پرعظمت را استاد خسروشاهی در پنج جلد وزیری با ۱۷۱۹ صفحه ترجمه کرده[۸] و اخیراً در قم در دو مجلد شکیل به چاپ بیست و چهارم رسیده است.[۹]

۵ـ شناخت آماری جهان اسلام (قطع رقعی، ۱۴۴ صفحه، ۱۳۷۱ش، نشر خرم قم): در این کتاب ارزشمند، آمار مسلمانان ۵۲ کشور اسلامی و ۶۸ کشور غیراسلامی به استناد جرائد، اطلاعات اداره روابط فرهنگی و کنسولی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران و سایر منابع معتبر گرد‌آوری شده که جمعشان در آن سال بالغ بر یک میلیارد و ۱۴۹ میلیون و ۶۳۸ هزار و ۱۸۰ نفر می‌شود.[۱۰]

۶ـ جنگ و صلح در قانون اسلام (۵۳۰ صفحه، قطع وزیری، انتشارات اطلاعات، ۱۳۸۸(: نوشته دکتر مجید خدوری در سال ۱۹۰۹م و ترجمه مرحوم سید غلامرضا سعیدی است که به ضمیمه «رسول اکرم(ص) در میدان جنگ»، نوشته دکتر محمد حمید‌الله، ترجمه سید غلامرضا سعیدی، به کوشش استاد خسروشاهی چاپ و منتشر شده‌اند.

۷ـ فلسفه نهضت حسینی(ع) (قطع رقعی، ۱۶۰ صفحه، کلبه سروق، قم، ۱۳۹۱ش): عنوان مقالاتی است از سید ابوالاعلی مودودی پاکستانی، سید قطب، ابوالکلام آزاد هندی، محمد اقبال لاهوری و آیت‌الله محمدحسین کاشف‌الغطاء، که استاد خسروشاهی، توضیح داده و ترجمه کرده است.

۸ـ مصلح جهانی و مهدی موعود(ع) از دیدگاه اهل سنت (قطع رقعی، ۳۲۰ صفحه، انتشارات اطلاعات، چاپ چهارم: ۱۳۹۳): این کتاب دو مقدمه دارد با توضیحات و نقدهای استاد خسروشاهی بر رساله شیخ عبدالمحسن العباد، نایب رئیس دانشگاه اسلامی مدینه منوره، تحت عنوان «الرد علی من کذب بالاحادیث الصحیح الوارده فی المهدی» که وی به کسانی که «روایات وارده درباره حضرت مهدی موعود(عج) را بی‌اساس پنداشته‌اند»، پاسخ داده و روایات مزبور را معتبر دانسته و استاد خسروشاهی آن را تصحیح و تکمیل کرده است.

۹ـ خاطرات: از خاطرات ۲۶ گانه استاد خسروشاهی، این موارد ملاحظه شد: ۱ـ مجموعه‌ای از خاطرات، ۲ـ علامه سیدمحمدحسین طباطبایی، ۳ـ زندگی و مبارزات آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی، ۴ـ مرکز فرهنگی ـ اسلامی اروپا و لندن، ۵ـ آیت‌الله علی مشکینی، ۶ـ شهدای حرب و محراب (آیات: شیخ محمد صدوقی، محمدعلی قاضی طباطبایی، سیداسدالله مدنی، شیخ حسین غفاری، سید محمدرضا سعیدی)، ۷ـ آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، ۸ـ آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای (حفظه‌الله) مقام معظم رهبری، ۹ـ نشریات مخفی حوزه علمیه قم.

۷ـ ورق آخر
استاد خسروشاهی که دو سال نمایندگی امام خمینی(ره) در وزارت ارشاد را عهده‌دار گردیده بود،[۱۱] بعد از انقلاب اسلامی در تهران ساکن شد. وی ضمن مأموریت‌ها و سفرهای قبل و بعد از انقلاب به پاکستان، مصر، الجزایر، عربستان، سوریه، قطر، ترکیه، لبنان، ایتالیا، انگلیس، آلمان و سوئیس برای سخنرانی‌ و فعالیت‌های تبلیغی هر وقت به کشور بازمی‌گشت، در همایش‌های علمی قم شرکت می‌کرد و با علما و حوزه علمیه ملاقات می‌نمود و گزارش و تجارب خود را مطرح می‌کرد و ارتباط حوزوی خود را استمرار می‌بخشید، و از نظریه‌های فضلا و حوزویان بهره می‌برد. پنج سال سفارت جمهوری اسلامی ایران در واتیکان (از سال ۱۳۶۰)، سه سال ریاست رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی در کشور مصر (قاهره) و مشاورت وزیر امور خارجه، بخشهایی از فعالیت‌ و خدمات فرهنگی و ماندگار اوست.

وی در آخرین سفر به قم، به منظور رسیدگی به وضع کتابخانه عظیمی که در «پردیسان» تأسیس کرده بود و نیز پیگیری چاپ و نشر آثار و مکتوبات خویش و دیدار با دوستان که برخلاف سفرهای قبلی چند روز طول کشید، متأسفانه بیمار شد و پنج‌شنبه هشتم اسفند، برابر با سوم رجب ۱۴۴۰ در ۸۱ سالگی به رحمت ایزدی پیوست و در آرامستان بهشت معصومه(س) به آغوش خاک آرمید.[۱۲]

به منظور تجلیل از ۶۰ سال تألیف، تحقیق، تبلیغ و مجاهدت‌های خستگی‌ناپذیر و ماندگار او، آیت‌الله جعفر سبحانی، رهبر معظم انقلاب حضرت آیت‌‌الله خامنه‌ای،[۱۳] رئیس جمهوری (حسن روحانی)، ریاست مجلس شورای اسلامی (دکتر علی لاریجانی)، معاون اول رئیس جمهوری (دکتر اسحاق جهانگیری)، دکتر محمد جواد ظریف (وزیر امور خارجه) دکتر سیدعباس صالحی (وزیر ارشاد اسلامی)، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی (سعیدرضا عاملی) جامعه مدرسین، مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم، نماینده جنبش مقاومت اسلامی حماس در تهران، خانواده شهید آیت‌الله دکتر بهشتی، نیکنام حسینی‌پور، مدیرعامل مؤسسه خانه کتاب و استاندار قم، هر یک به طور جداگانه این ضایعه را به جامعه فرهنگی، وابستگان و خانواده‌ ایشان، به اصحاب علم و بازماندگان وی تسلیت گفتند.[۱۴]

درود و رحمت و غفران الهی نثار او و همه عالمان و طلایه‌داران معارف مکتب امام صادق(ع) که در قلمرو و تقریب مذهب اسلامی، قلم را به کار گرفتند، قدم برداشتند و جوشش و کوشش خالصانه مبذول داشتند.

-----------------------------
پی‌نوشت‌ها:

۱ـ خاطرات این‌جانب، نشر عروج وابسته به مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) چاپ اول، ۱۳۹۶.
۲ـ همراه صادق، ص۴۴ ـ ۴۵.
۳ـ همان، ص۷۵ـ ۹۰.
۴ـ انارک، ۲۴ کیلومتری شرق شهر اصفهان، از بخشهای «نایین» با فاصله ۷۲ کیلومتر به سمت شمال، در حاشیه کویر، با آب و هوای خشک و تبعیدگاه، که آن زمان روستای معادن بود و از قم تا آنجا ۴۲۰ کیلومتر فاصله داشت.
۵ـ رک: همراه صادق، ص۱۳۲ـ۱۳۳.
۶ـ سید قطب، دانشمند بزرگ و حافظ قرآن، در زمینه تفسیر قرآن، مسائل اجتماعی اسلام، هنر، ادبیات و شعر و داستان و خلاصه، اسلام‌شناسی، بیش از ۲۰ عنوان کتاب نوشته که به زبان‌های مختلف از جمله زبان فارسی، بارها ترجمه و چاپ شده است. حکومت مصر او را به اتهام رهبری «گروه ارتجاعی»، نخست به حبس ابد و سپس به ۸ سال محکوم کرد که تماماً در زندان قاهره به سر برد و پس از آزادی به خاطر بیماری سینه، به اتهام توطئه و اقدام علیه امنیت به اعدام محکوم شد و علی‌رغم اعتراض مسلمانان کشورهای مختلف، نیمه‌شب دوشنبه ۱۷ جمادی الاولی ۱۳۸۶، در حالی که ۵۵ سال داشت، همراه دو تن از همفکرانش،‌ محمد حواش و عبدالفتاح اسماعیل، به دار آویخته شد (ما چه می‌گوییم؟ ص۱۰ـ۳).
مهمترین اثر سید قطب، «تفسیر فی ظلال القرآن» است که چاپ هفتمش در ۸ جلد )۵۸۴۹ صفحه، قطع وزیری) سال ۱۳۹۱ در بیروت صورت گرفت و مرحوم احمد آرام ده جزء آن را با نام «در سایه قرآن» به فارسی ترجمه کرد. در سالهای ۱۳۵۱ که ترجمه آثار سیدقطب به دست مبارز‌ان علیه رژیم شاه در ایران رایج بود، برخی افراد آنان را به «ترویج وهابیت» متهم کردند که به سفارش مرحوم آیت‌الله عبدالرحیم ربانی شیرازی، دوست ما آقای سید ابوفاضل رضوی اردکانی برای رفع این اتهام، کتاب «انگشت روی اشتباهات عمدی سید قطب در تفسیر فی ظلال القرآن» را نوشت و چاپ و منتشر کرد.

۷ـ رک: احمد صادقی اردستانی، کودکی زنان و مردان بزرگ جهان، چاپ ۱۳۸۷، ص۱۹۶؛ اطلاعات، ۳ مرداد ۹۰ و ۱۳۹۳/۸/۱۵ - ص۱۲ـ ۲۶.
۸ـ جلد پنجم این کتاب را قبلا مرحوم استاد مصطفی زمانی به سال ۱۳۴۴ تحت عنوان «علی(ع) و حوادث عصر خود» ترجمه کرده بود.
۹ـ انتشارات امام عصر(عج).
۱۰ـ مطابق پژوهش مؤسسه «پیو» در سال ۲۰۱۰، جمعیت مسلمانان به یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون نفر رسیده است. روزنامه اطلاعات، ۱۳۹۷/۲/۳.
۱۱ـ رک: صحیفه امام(ره)، ج۶، ص۶۹.
۱۲ـ روزنامه اطلاعات، چهارشنبه ۱۴، اسفند ۱۳۹۸، شماره ۲۷۵۱۶، ص۱۳.
۱۳ـ همان، یک‌شنبه ۱۱، اسفند ۱۳۹۸، ش۲۷۵۱۳، ص۲.
۱۴ـ همان، ۱۰ اسفند ۱۳۹۱، ش۲۷۵۱۲، ص۱ و ۲.

منبع: روزنامه اطلاعات؛ دوشنبه ۲۵ فروردین‌ماه ۱۳۹۹