شخصیت فرهنگی، مذهبی و سیاسی استاد خسروشاهی در یک نگاه

زنده یاد استاد سید هادی خسروشاهی از نوادر شخصیت‌های فرهنگی و بین‌المللی شیعه بود که از نوجوانی جهانی می‌اندیشید.

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا نوراللهیان، رئیس سابق مدارس و حوزه‌های علمیه خارج از کشور، در گفت‌وگو با ایکنا، با اشاره به سابقه آشنایی خود با حجت‌الاسلام والمسلمین خسروشاهی اظهار کرد: بیش از ۵۰ سال قبل بنده با آثار قلمی ایشان در مورد سیدجمال الدین اسدآبادی، حسن‌البناء، اخوان‌المسلمین، مسلمانان لبنان و مصر و تحولات فکری و مبارزاتی در ترکیه و بالکان، خاورمیانه، فلسطین، لبنان و ... آشنا شدم. همچنین از طریق مجلاتی مانند مکتب اسلام و نوشته‌ها و ترجمه‌هایش، اندیشه‌های آن مرحوم را بیشتر شناختم.

وی افزود: حدود ۴۵ سال قبل که هنوز از حوزه مشهد به قم منتقل نشده بودم، درصدد دیدار با ایشان بودم. اولین دیدارم در مرکز بررسی‌های اسلامی ایشان در قم میسر شد. این ارتباط تا زمان سخنرانی بسیار خوبی که در حدود یک ماه گذشته (نیمه بهمن‌ماه سال جاری ) در کتابخانه ملی با حضور بیش از ۶۰۰ نفر از فرهنگ‌دوستان و فرهیختگان داشتند، تداوم یافت. توصیه می‌کنم که خبرگزاری ایکنا این سخنان را که آخرین سخنرانی‌های عمر ایشان محسوب می‌شود، برای آشنایی بیشتر مردم با افکارشان به صورت کامل منتشر کند. بعد از این سخنرانی، خدمت ایشان رفتم و در مورد تداوم کارهای مشترک با هم صحبت کردیم.

فرزند علم و اجتهاد
نوراللهیان با بیان اینکه استاد خسروشاهی از بیت علم برخاست و فرزند علم و اجتهاد، یعنی آیت‌الله سیدمرتضی خسروشاهی بود، اظهار کرد: منطقه «خسروشاه» فاصله‌ای یک‌ساعته با تبریز دارد، ولی از این منطقه رجال و شخصیت‌های بزرگی از جمله مرحوم سیدمرتضی خسروشاهی برخاستند که با بزرگانی مانند علامه امینی و آیت‌الله خویی معاصر بودند.

این پژوهشگر علوم اسلامی افزود: رشد و تربیت این مرد در بیتی بود که بزرگ‌منشی، ارتباط با اهالی قلم، رجال و علما مشهود بود؛ عکس‌های نوجوانی ایشان با بزرگانی مانند امام موسی صدر و بسیاری از شخصیت‌های برجسته قرن اخیر در اختیار است؛ قلم او را که دنبال می‌کنیم، مشخص می‌شود که از ابتدا به فکر ترجمه اندیشه‌های معاصر که از مغرب عربی و دیگر بلاد می‌رسید، از جمله علامه کاشف‌الغطاء بوده است و تدوین مذاکرات «هانری کربن» با علامه طباطبایی را دنبال می‌کرد. معرفی کتاب «شیعه در اسلام» علامه طباطبایی از شاهکارهای قلمی استاد خسروشاهی بود. او آقامنش و بزرگ‌اندیش بود و در خانواده‌ای رشد کرد که دائماً محل تردد اهل علم و فرهنگ و مبارزان سیاسی بزرگ بود و افرادی با زبان‌های مختلف به این منزل رفت‌وآمد داشتند؛ لذاست که فوت ایشان این گونه شعاع پیدا کرد و واقعاً ضایعه بزرگ و فراموش‌ناشدنی است. امیدواریم سبب از بین رفتن اسناد مهمی که باید نشر می‌یافت، نشود.

دادوستد علمی با بزرگان
وی تصریح کرد: علامه حکیمی او را فرهنگبان کوشا نامید. استاد خسروشاهی از سال ۱۳۳۲ وارد قم شد و تا اواخر عمر با اغلب مجلات اسلامی مرتبط بود؛ مقاله می‌داد و مصاحبه می‌کرد و اندیشه هدفمندش را در مدت این ۶۶ سال بروز و ظهور داد؛ او با کسانی مانند حضرت امام خمینی(ره)، آیت‌الله حاج آقا مصطفی خمینی و حاج آقا احمد خمینی، مرحوم نواب صفوی، دکتر محمد مصدق، آیت‌الله ابوالقاسم کاشانی، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، مهندس مهدی بازرگان، استاد محمدتقی شریعتی، امام موسی صدر، شهیدان علی شریعتی، دکتر بهشتی،‌هاشمی‌نژاد و از همه بیشتر آیت‌الله طالقانی و مراجع عظام آیات شریعتمداری و مرعشی نجفی و گلپایگانی و سیدمحمدهادی میلانی در خراسان مرتبط بود و با همه آنان در دادوستد علمی بود. کسی که در چنین فضایی رشد می‌کند، می‌تواند بزرگ‌منش و جهانی بیاندیشد.

وی ادامه داد: گاهی انسان‌ها بزرگ هستند، می‌گویند، می‌نویسند و مصاحبه می‌کنند و بهره علمی برای دیگران دارند، ولی اندیشه آنان جهانی نشده‌و تنها فرهنگ محدوده خود را شناسایی کرده‌اند؛ یعنی در حوزه مسجد، محراب، مریدان و افراد متدین حاضر در نماز جماعت که با آنها مرتبط هستند، ولی خسروشاهی شخصیت فرهنگی شیعی در ابعاد بین‌المللی داشت.

ژرف‌نگری در مورد شخصیت‌ها
این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به سیدجمال‌پژوهی حجت‌الاسلام خسروشاهی اظهار کرد: زبان او ترکی آذری بود، ولی ترکی استانبولی را فراگرفت تا بتواند با اندیشه‌های سیدجمال‌الدین آشنا شود، لذا سیدجمال‌پژوه بزرگی شد و می‎توانم مدعی شوم که فرد دیگری به مثابه وی پیدا نمی‌شود که تا این میزان از لحاظ مثبت و منفی در مورد سیدجمال تحلیل کرده و سند جمع کرده باشد؛ او مرد میدان این تحقیق بود و بدون یکجانبه‌نگری و به شکل منطقی، مؤمنانه و منصفانه در مورد سیدجمال قضاوت کرد و جنبه منفی و مثبت وی را بررسی کرد؛ خسروشاهی اهل کاوش علمی، تحقیق و ژرف‌نگری در مورد شخصیت‌ها بود.

نوراللهیان بیان کرد: مرحوم خسروشاهی به زبان انگلیسی مسلط بود و مطالب خبرنگاران خارجی را برای مراجع در قم و نیز خبرنگاران ترجمه می‌کرد؛ وی اندیشه‌های امام(ره) را برای خبرنگاران غربی ترجمه می‌کرد. وی چنان پرآوازه در مصر، لبنان و عراق بود که مصاحبه‌هایش به عربی از ۵۰ سال قبل منتشر می‌شد و در کشورهایی مانند مصر، تونس، الجزایر و ... کارهای علمی و فرهنگی داشت؛ همچنین وقتی در رم بود، زبان ایتالیایی را فراگرفت و یک مرکز اسلام شیعی را در رم تأسیس کرد که کار بسیار بزرگی در سرزمین و مهد مسیحیت بود، جایی که پاپ بندیکت شانزدهم و پاپ ژان پل دوم و هزاران کشیش و کاردینال حضور داشتند. رویکرد بین‌الادیانی و بین‌المذاهبی داشت که ارتباط میان مسیحیت و جهان اسلام را او رشد داد.

ارتباطات فرهنگی بین اسلام و مسیحیت
وی با بیان اینکه حجت‌الاسلام خسروشاهی در زمینه مسیحیت، یهودیت و مذاهب دیگر تحقیقات علمی داشت، اظهار کرد: در نوجوانی چهره مسیحیت را از قلم خسروشاهی شناختم؛ او بود که به جای لعن، بدگویی و زشت جلوه دادن اندیشه‌های دیگران یا پیروان انجیل، منطق تثلیث و شناخت مسیحیت و آشنایی با واتیکان را عهده‌دار بود و از آن سوی قرآن و نهج‌البلاغه را به دنیای مسیحیت معرفی نمود.

این محقق دینی بیان کرد: اینجانب در مصاحبه‌ای لقبی به ایشان داده‌ام که پیش از آن به علامه عزیزالله عطاردی داده بودم که اتفاقاً میان این دو بزرگوار، دوستی برقرار بود؛ بنده گفتم که علامه عطاردی مارکوپولوی اسلامی بود و ایشان وقتی این مصاحبه من را با ایکنا دیدند از این تعبیر خندان شدند. چون عطاردی از رود سیحون و جیحون(دره فرغانه) تا اقصی نقاط ساحل اقیانوس اطلس را سفر کرده بود؛ به تعبیر خودشان از خلیج فنلاند تا خلیج بنگال و سمرقند، بخارا، مرو، هرات، بلخ و ... تا فرانسه و ایتالیا را مورد به مورد برای تحقیق و جستجو در مورد نسخ خطی مربوط به تمدن اسلامی گذر کرده بود.این مدرس حوزه و دانشگاه تصریح کرد: مرحوم خسروشاهی ده برابر بیشتر از ایشان سفر کرد و تنها می‌توانم او را به ابن‌بطوطه مورخ و سیاح اسلامی تشبیه کنم که همواره در سفر، مباحثه، مصاحبه و گفت‌وگو با رهبران ادیان در بلاد مختلف بود؛ ایشان در کنفرانس‌های مختلف در آلمان، ایتالیا، جنوب شرق آسیا، ازبکستان، فیلیپین، روسیه و سایر کشورها دعوت می‌شد و سخنرانی می‌کرد.

ابن‌بطوطه ایرانی
نوراللهیان با بیان اینکه وی چند سال در مصر نماینده فرهنگی ایران بود و در کنفرانس‌های مختلف حضور داشت، تصریح کرد: ایشان همچنین در ترکیه، افغانستان، لبنان، عربستان، سوریه، اندونزی، مالی و ... جلساتی علمی داشت و در هر کدام از این مناطق اثری علمی برجای گذاشت و با نشریه‌های محلی مصاحبه می‌کرد. همچنین اتفاق می‌افتاد کتابی از بزرگان آن بلاد برای ترجمه و یا از کتب اسلامی مانند نهج‌البلاغه، آثار علامه طباطبایی، شهید مطهری و بزرگان فکری به ویژه امام خمینی(ره) برای آنان ترجمه و منتشر می‌کرد.

وی افزود: برای این شخصیت به دلائل ذکر شده، باید سفرنامه‌ای مانند ابن‌بطوطه مغربی بلکه در مجلدات به مراتب بیشتری نوشته شود؛ به فرزند گرامی ایشان که فردی فاضل و متدین هستند، عرض کردم که اگر سفرنامه ابن‌بطوطه دو جلد شده است، سفرنامه ابن‌بطوطه ایرانی (سیدهادی خسروشاهی) می‌تواند در بیش از چند جلد نوشته و منتشر شود.

سفرهای علمی و مکاتبه‌ای
نوراللهیان با اشاره به اینکه حجت‌الاسلام خسروشاهی علاقمند به زبان فارسی بود و روان می‌نوشت، تصریح کرد: از سال ۱۳۳۲ مطالب ایشان در مجله‌هایی از جمله «درس‌هایی از مکتب اسلام» و «مکتب تشیع» که آیت‌الله‌هاشمی رفسنجانی، حجت‌الاسلام والمسلمین علی حجتی کرمانی و شهید باهنر و بزرگان دیگری یا مسئولیت آن‌را داشته و یا در آن مطلب می‌نوشتند، چاپ می‌شد؛ یکی دیگر از ویژگی‌های آن مرحوم، حساسیت بالا در مورد سرنوشت مسلمین در کشورهای دیگر مانند کشمیر بود و من در نوجوانی کتابی از ایشان در مورد کشمیر خواندم که در نگاه من نسبت به شبه قاره مؤثر بود.

نوراللهیان با بیان اینکه وی شخصیتی سندی مانند علامه حکیمی داشت، اضافه کرد: استاد خسروشاهی سند نگهدار بود و آن قدر سفر کرده بود که رَحاله (فردی که خیلی زیاد سفر می‌کند) شده بود؛ البته سفرهای مکتوب هم کم نداشت؛ یعنی دائماً از ایران با اندیشمندان دیگر کشورها مکاتبه داشت. استاد خسروشاهی چون با زبان‌های انگلیسی، ایتالیایی، عربی و ترکی آشنا بود، سفرهای مکاتبه‌ای زیادی داشت و در کنفرانس‌های کشورهای مختلف در سطحی بالا حضور می‌یافت و سخنرانی‌های عالمانه داشت.

فدایی انتشار اندیشه تشیع
وی اظهار کرد: او با استاد الطیب، رئیس فعلی الازهر، دیدار داشت و به منزل همدیگر می‌رفتند. همچنین با شیخ محمود شلتوت مکاتبه داشت. ایشان به همراه مرحوم شیخ محمدتقی قمی ـ نماینده فاضل و فهیم آیت‌الله العظمی بروجردی که مرد گمنامی است و معتقدم خبرگزاری ایکنا باید از او تجلیل کند ـ در تقریب مذاهب که آیت‌الله بروجردی پیشگام آن بود، نقش بسزایی داشت. مرحوم محمدتقی قمی تفسیر «مجمع‌البیان» طبرسی و «تبصرةالمتعلمین» علامه حلی و چند اثر دیگر را به الازهر مصر معرفی کرد و در آنجا منتشر شد.

وی افزود: مرحوم خسروشاهی از سال ۱۳۶۲ مرکز بررسی‌های اسلامی را در قم تأسیس کرد و جریده‌ای به نام «بعثت» داشت که خواندنی است که (با این وضع تنگناهای کاغذ و چاپ) به شماره نزدیک به ۱۰۰۰ رسیده است. در آن نشریه اندیشه کسانی را که لازم می‌یافت نشر می‌داد، ولو اینکه این افراد در آفریقا، اروپا، ژاپن، چین و... بودند؛ به همین دلیل وقتی به کتابخانه‌ای در آفریقا هم برویم، می‌بینیم که آثاری در قالب کتاب یا مقاله از استاد خسروشاهی موجود است. ایشان همچنین آثاری مانند «الامام علی(ع) صوت العدالة الانسانیة» را ترجمه و در ۵ جلد منتشر کرد. جالب اینکه این 5۵ جلد را تا همین یکی دو سال قبل در کتابفروشی «کلبه شروق» در قم با قیمت ۲۲ هزار تومان می‌فروختند که قیمت بسیار پایینی داشت و به گفته خودشان قصد درآمدزایی از این کار نداشتند. این کار نشان می‌دهد که آقای خسروشاهی فدایی انتشار اندیشه تشیع و امام علی(ع) بود. همین کلبه شروق در حالی که یک کتابفروشی وسیع، مدرن و ابتکاری است، مرکز و پاتوق اهل فرهنگ شد.

نوراللهیان با بیان اینکه آیت‌الله بروجردی که مرجعیت شیعه به ایشان منتهی شد از کتاب ایشان و خود شخص ایشان تجلیل کردند، تصریح کرد: با مرحوم سراج انصاری که مبارزات زیادی علیه بهائیت داشت، همکاری کرد. همچنین با استاد سیدغلامرضا سعیدی که اهل بیرجند بود، قلم و فکر نزدیکی داشتند. با مجلات و روزنامه‌ها به خصوص روزنامه اطلاعات (به علت اینکه روزنامه وزین و متعادلی است) ارتباط داشت؛ البته ارتباط ایشان با روزنامه اطلاعات، علمی بود و باید از آقای دعایی تقدیر کنیم که نوشته‌های ایشان را همواره در صفحات خوب روزنامه چاپ کردند و به دید علاقه‌مندان آن موضوع رساندند.

صحیفه سجادیه؛ زبان مشترک اسلام و مسیحیت
وی با بیان اینکه نسل علمی معاصر، دانشگاهیان و حوزویان و نسل طرفدار ایران سربلند و سرافراز باید به جای عزاداری‌های رایج به معرفی اندیشه‌های متعالی بزرگانی مانند ایشان بپردازند، اظهار کرد: در خاتمه مصاحبه تمایل دارم که این مطلب را بیان کنم که آن مرحوم بعد از انقلاب دو سال نماینده امام(ره) در وزارت ارشاد شدند و بنده گلایه‌ای داشتم که همین جا متذکر می‌شوم که ایشان آقایان حجج اسلام سلمان غفاری، محمدهادی عبدخدایی، محمد مسجدجامعی، مصطفی بروجردی و طاهر ربانی سفیران ایران در واتیکان بودید، ولی صحیفه سجادیه به زبان ایتالیایی تا این اواخر ترجمه نشد؛ این در حالی است که مهم‌ترین زبان مشترک میان ما و مسیحیت همین زبان دعا و نیایش است و صحیفه انجیل اهل بیت(ع). همانگونه که انجیل عیسویان کتاب دعا و نیایش است.

نوراللهیان در پایان تصریح کرد: بیشترین خدمت به صحیفه را آیت‌الله سیدمجتبی موسوی لاری داشتند و با واتیکان در این ارتباط مکاتباتی انجام دادند که منجر به این شد که فرستنده رادیویی سراسری واتیکان از نیایش‌های صحیفه سجادیه بهره بگیرد. خوشبختانه در این سال‌های اخیر فرزند این استاد عالیقدر احمد مهدوی دامغانی که عمر گرامیشان مستدام باد، یعنی فریده مهدوی دامغانی، ترجمه کامل صحیفه سجادیه را به زبان ایتالیایی به منصه ظهور رساند.

منبع: روزنامه اطلاعات؛ دوشنبه ۱۲ اسفندماه ۱۳۹۸