استاد
علی‌اکبر دهخدا (۱۲۵۷ـ
۱۳۳۴ش)، ادیب، سیاستمدار ، شاعر،
مؤلف و بنیانگذار لغتنامه دهخدا، جزء اولین فارغ‌التحصیلان مدرسه علوم سیاسی
وابسته به وزارت امور خارجه بود. وی طی این چهار سال با مبانی علوم جدید و زبان فرانسوی
آشنا شد و به خدمت وزارت امور خارجه درآمد و در سال ۱۲۸۱ که معاون‌الدوله غفاری به
سفارت ایران در کشورهای بالکان منصوب شد، وی به عنوان منشی سفیر همراهش شد و بیش
از دو سال در وین ماند و سال ۱۲۸۴
به ایران بازگشت.
بازگشت دهخدا به ایران همزمان با آغاز مشروطیت بود. ابتدا
شش ماه در اداره شوسۀ خراسان به عنوان معاون و مترجم مهندس دوبروک بلژیکی استخدام
شد. در همین هنگام میرزا جهانگیرخان شیرازی و میرزا قاسم‌خان تبریزی برای آغاز انتشار
روزنامه «صوراسرافیل» که خود بنیان‌گذارش بودند، از او دعوت به همکاری کردند.
دهخدا با نگارش مقاله‌های بلند، در زمره مشروطه‌خواهان قرار گرفت و به همین سبب
مورد خشم محمدعلی شاه واقع شد. نخستین شماره هفته‌نامه صوراسرافیل هشتم خرداد ۱۲۸۶/ ۱۹۰۷ در تهران منتشر شد (جمعاً سی
و دو شماره) و دهخدا در هر شماره
مقاله‌ای در زمینه مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و در پایان مقاله‌ای با عنوان
«چرند و پرند» با نام مستعار (دخو: مخفف دهخدا) می‌نوشت.
سبک نگارش این مقالات در ادبیات فارسی بی‌سابقه بود و مکتب جدیدی را در روزنامه‌نگاری
ایران و نثر فارسی معاصر پدیدآورد.
بعد از کودتای محمدعلی شاه در ۱۲۸۷، دهخدا همراه عده‌ای به
پاریس رفت و در آنجا با علامه قزوینی همنشین شد. چون امکان نشر روزنامه در پاریس
نبود، گروه صوراسرافیل به سوئیس نقل مکان کردند و مقالات دهخدا تندتر و صریح‌تر از
پیش شد. در شماره سوم بود که او مسمط معروف «یاد آر ز شمع مرده یاد آر» را در یادبود میرزا جهانگیرخان شیرازی به
چاپ رساند. دهخدا در تبعید در وضعیت مالی بسیار دشواری می‌زیست. این دوران تبعید
بسیار پرتنش و افسرده‌کننده بود و در فروردین ۱۲۸۸ که آنها به صورت گروهی به
استانبول رفتند، دهخدا چهارده یا پانزده شماره از روزنامه سروش را منتشر ساخت.
پس از فتح تهران و خلع محمدعلی شاه، در انتخابات دوره دوم
مجلس شورای ملی، دهخدا که هنوز در استانبول بود، از کرمان به نمایندگی مجلس انتخاب
شد. او در مجلس نایب‌رئیس کمیسیون عرایض شد. با آغاز جنگ جهانی اول و ورود قوای روس
به ایران و نزدیک شدن به تهران و سقوط دولت، دهخدا همراه با اعضای کمیتۀ مهاجرت به
کرمانشاه رفت. پس از انحلال حکومت در مهاجرت، دهخدا به مدت دو سال و نیم به دعوت
رؤسای ایل بختیاری در مناطق چهارمحال بختیاری به سر برد و در همان‌جا بود که
اندیشه تدوین فرهنگنامه‌ای جامع برای زبان فارسی در ذهنش شکل گرفت و با استفاده از
کتابخانه امیرمفخم، کار نگارش یادداشت‌های لازم برای «لغتنامه» و «امثال و حکم» را
آغاز کرد.
پس از پایان جنگ جهانی، او از فعالیت سیاسی کناره گرفت و
در دوره رضاشاه تنها به کارهای فرهنگی پرداخت و برای مدتی ریاست مدرسۀ عالی حقوق و
علوم سیاسی را به عهده گرفت. سپس به عضویت فرهنگستان انتخاب شد. از زمان تأسیس دانشگاه
تهران در سال ۱۳۱۳
نیز ریاست دانشکده حقوق و علوم سیاسی را تا سال ۱۳۲۰ پذیرفت. در این سال
از خدمات دولتی بازنشسته شد و یکسره به کار لغتنامه پرداخت. در همین دوران بود که
در جواب دوستان که چرا شعر و نثری به سبک سابق نمی‌نویسد، گفت: «بسیارند کسانی که
حاضرند وقت و نیروی خود را صرف شعر گفتن و مقاله نوشتن کنند؛ ولی شاید کمتر کسی
بخواهد و بتواند با تألیف آثاری مانند امثال و حکم و لغتنامه، وظیفه‌ای دشوار و
خسته‌کننده و طاقت‌سوز ولی واجب را تحمل نماید.»
در اسفند ۱۳۲۹
در تأسیس «جمعیت مبارزه با بی‌سوادی» شرکت کرد. در همان سال از جمله نویسندگان و
اهل فرهنگی بود که «بیانیه صلح استکهلم» را امضا کرد و در سالهای نهضت ملی شدن نفت
به رهبری دکتر مصدق، پشتیبان جدی او شد. در کشاکش حوادث مرداد 1332، شایعه تشکیل
شورای سلطنت و ریاست دهخدا بر آن (در صورت اعلام جمهوری) بر سر زبان‌ها افتاد. به
همین خاطر نیز مأموران کودتا پس از پیروزی به خانه‌اش ریختند و وی را سخت مضروب
نمودند و او تا پایان عمر مغضوب دربار ماند.
استاد علی‌اکبر دهخدا در روز دوشنبه هفتم اسفند ۱۳۳۴ در ۷۷ سالگی در خانه مسکونی خود
در خیابان ایرانشهر تهران درگذشت. پیکرش به شهر ری مشایعت شد و در زیارتگاه ابن
بابویه در مقبره خانوادگی مدفون گردید. پس از درگذشت دهخدا، خانه‌اش تبدیل به
دبستانی با نام خودش شد.
آثار علمی
از آثار دهخدا می‌توان به «امثال و حکم» در چهار جلد اشاره
کرد؛ و نیز به دو ترجمه از تألیفات مونتسکیو.
او همچنین «فرهنگ فرانسه به فارسی» را نوشت که شامل لغات
علمی، تاریخی، ادبی، جغرافیایی و طبی می‌شود و معادل‌های دقیق آنها را به دست آورد.
از دیگر مکتوبات وی «شرح حال ابوریحان بیرونی» و تصحیحاتی
بر دیوان‌های شعرای نامی ایران است.
دهخدا اشعار خود را با مضامین وطن‌پرستی، دادخواهی، رسوا
کردن ظالمان و حاکمان نالایق و مبارزه با ریاکاری و دورویی، در قالب‌های معهود
مثنوی، غزل، مسمط، قطعه، دوبیتی و رباعی سروده است. او جزو معدود شاعران دورۀ مشروطیت
بود که جهان بینی و جهان نگری روشنی داشت و به عقیدۀ بسیاری هرگز دچار احساسات نمی‌شد
و شعار نمی‌داد. یکی از ویژگی‌های شعر دهخدا، طنز تلخ و گزندۀ اوست که با تحلیل
قوی و سرشارش همراه می‌شود.
او با نثر ویژه‌ای که در نوشتن مقالات انتقادی صوراسرافیل
(چرند و پرند) به کار برد، نمونه‌ای از نثر طنز و انتقادی فارسی را ابداع کرد. وی
هر حادثه‌ای را دستاویز قرار می‌داد تا به استبداد بتازد. دهخدا در ادبیات عهد انقلاب
مشروطه مقامی ارجمند دارد؛ او را باهوش‌ترین و دقیق‌ترین طنزنویس این عهد می‌دانند.
نکته مهم در طنزهای دهخدا، عشق و علاقه و دلسوزی به حال مردم خرده‌پاست. دهخدا با
نمایاندن جهات تاریک زندگانی، جهت روشن و امیدبخش آن را هرگز فراموش نمی‌کرد و به
بطالت و تنبلی می‌تاخت.
لغتنامه دهخدا
مقدمات تألیف و سپس انتشار «لغتنامه دهخدا» از اواخر دهه ۱۳۰۰ش با مساعدت دولت وقت فراهم
شد و اولین قراردادها برای این منظور سالهای ۱۳۱۳ و ۱۳۱۴ میان
وزارت معارف و دهخدا منعقد شد. نخستین مجلد لغتنامه در سال ۱۳۱۸ منتشر
شد؛ اما به‌دلیل کندی کار چاپخانه بانک ملی، آغاز جنگ جهانی دوم و حجم گستردة کار،
چاپ لغتنامه متوقف شد. پس از پایان جنگ، اندیشه چاپ و نشر تألیف دهخدا به یک ایده
ملی تبدیل شد. سرانجام در سال ۱۳۲۵
با طرح پیشنهادی عده‌ای از نمایندگان مجلس شورای ملی (و در رأس آنها دکتر محمد
مصدق) و به دنبال آن تصویب ماده واحده‌ای در مجلس، وزارت فرهنگ مکلف به تأمین
کارمندان و امکانات لازم برای تدوین لغتنامه شد. به این ترتیب، لغتنامه از یادداشت‌های
گردآوری شدة دهخدا بسیار فراتر رفت و «سازمان لغتنامه» از آغاز تا پایان نشر کتاب،
از همکاری عده‌ای از ادیبان و دانشوران برخوردار شد که نامشان در مقدمه ویرایش
جدید (سال ۱۳۷۷) به
عنوان «عضو هیأت مؤلفان لغتنامه» آمده است.
معاونت اداره لغتنامه با دکتر محمد معین بود تا در سال ۱۳۳۴ مجلس شورای ملی اداره
لغتنامه را از منزل دهخدا به مجلس منتقل ساخت و دهخدا دکتر معین را به ریاست اداره
معرفی کرد و طی دو وصیت‌نامه، او را مسئول کلیه فیشها و ادامه کار تألیف و چاپ
لغتنامه قرار داد. پس از درگذشت دهخدا در اسفند ۱۳۳۴، محل لغتنامه تا سال ۱۳۳۷ همچنان در مجلس شورای ملی
بود و از آن پس به دانشگاه تهران منتقل شد. هماهنگی و مدیریت لغتنامه نیز به وصیت
خود دهخدا بر عهده استاد محمد معین گذارده شد. پس از درگذشت دکتر معین، این کار عظیم
را دکتر سیدجعفر شهیدی و دکتر محمد دبیرسیاقی و دیگران دنبال کردند.
چاپهای اولیۀ لغتنامه در ۵۳ جلد قطع دانشنامه‌ای و ۶۷۲۶۵ صفحۀ سه‌ستونی با حروف ریز
منتشر شد. این کتاب، بزرگترین و مهمترین اثر دهخداست که بیش از ۴۰ سال عمر صرف آن شد.
لغتنامۀ دهخدا شامل بخش بزرگی از واژگان ادبی زبان فارسی، با معنا و کاربردشان
است. از اشعار میهنی اوست:
هنوزم
ز خُردی به خاطر در است که
در لانۀ ماکیان برده دست
به منقارم آن سان به سختی گَزید که اشکم چو خون از رگ آن دم جهید
پدر خنده بر گریه ام زد که: هان! وطن‌داری آموز از ماکیان
منبع: روزنامه اطلاعات؛ چهارشنبه ۷ اسفندماه ۱۳۹۸