نگاهی به کتاب قانون «ابوعلی سینا»

کتاب قانون مهمترین و مفصل ترین و نیز مشهورترین اثر طبی و از جمله برجسته ترین کتاب های طبی شرق و غرب به شمار می رود. این کتاب از زمانی که تألیف شده تا نزدیک به هفت قرن در اروپا و هم اکنون نیز در مشرق زمین مورد استفاده شیفتگان علم طب بوده است. در مورد این که این کتاب چقدر با اهمیّت است به طور خلاصه باید چنین گفت که تعداد چاپ ها، ترجمه ها و حواشی و تعلیقات و شرح و اقتباس های بسیار زیاد است و همین موضوع نشان می دهد که ارزش جهانی این اثر چه مقدار است.

ابن سینا بخش اول این کتاب را در جرجان و حدود سال ۴۰۳ ه.ق (۱۳-۱۰۱۲ میلادی) و بخشی دیگر را در ری حدود سال ۴۰۵ ه.ق (۱۵-۱۰۱۴ میلادی) و بقیه آن را در همدان، بین سال های ۴۰۵ الی ۴۱۴ ه.ق (۲۴-۱۰۲۳ میلادی) تألیف کرده است و به گفته بسیاری از بزرگان آن دوران، شیخ قانون را به شاگردانش تعلیم می داد.

آن چه که در این جا اهمیت دارد این است که بعد از آثاری همچون کتاب «حاوی» رازی و کتاب «ملکی» (کامل الصناعته الطبیته الملکی) اهوازی (علی بن عباس مجوس اهوازی ارجانی) قانون، جامع ترین کتاب های طبی تا دوران شیخ است. اما سبک نگارش و مطالب قانون با «حاوی» رازی و «ملکی» اهوازی متفاوت است بدین معنی که «حاوی» دائرة المعارف طبی جامعی است که رازی در آن تمامی عقاید و نظرات اطباء یونانی، رومی و ایرانی را جمع آوری کرده است سپس آنها را با نظرات و تجربه های خود و آزمایش هایی که او در بیمارستان و مطب به عمل آورده بود، تدوین کرده است. از آن گذشته رازی در کتاب «حاوی» در مورد بیماری ها علاوه بر این که درمان آنها را از قول اطباء قبل از خود یک یک نوشته است، در آخر عقیده و نظر خود را به طور مشروح بیان کرده است. بنابراین «حاوی» رازی تا اواخر قرن چهارم ه.ق جامع ترین کتاب طبی در تمدن اسلامی بوده است.

درباره کتاب «ملکی» تألیف اهوازی نیز باید گفت که این کتاب بسیار منظم و دارای موضوعاتی است که به نحو صحیحی طبقه بندی شده اند و اهوازی نظرات اطباء قبل از خود را نیز در آن منعکس کرده و تجربه های شخصی خود را نیز در آن آورده است با این تفاوت که اهوازی در عصری پس از رازی زندگی می کرد و در خدمت عضدالدوله دیلمی بود و توانست کتاب تألیفی خود را به روز کند.

اما کتاب «قانون» از نظر نگارش مطالب و گردآوری تمامی موضوعات طبی تا زمان شیخ بسیار ممتاز است و علاوه بر آن قانون از قلم یک فیلسوف طبیب به رشته تحریر در آمده است. از آن گذشته چون در قدیم در ایران تحصیل علم طب با تحصیل فلسفه (حکمت) همراه بود و این دو رشته را با هم می آموختند. از نظر دانش فلسفه، شیخ الرئیس ابو علی سینا بر رازی و اهوازی برتری داشت و دیگر زمانی که ابوعلی سینا قانون را تدریس می کرد در مقام صدارت بود و همین دو موضوع باعث شد که قانون در جهان طب اسلامی و در نتیجه در دنیا شهرت پیدا کند. ابو علی سینا به دلیل داشتن نبوغ کم نظیر و تسلط کامل در تدریس علم طب و موقعیت خاصّی که داشت، در دربار پادشاه آل بویه و نیز ابراز نظرات و عقاید و ابتکارات بزرگ خود در طب توانست مقام «قانون» را در دوران خود و پس از وفاتش در تمامی دنیا بالا ببرد و بدین ترتیب با آن که شاگردان مشغول تحصیل در علم طب از کتاب های «حاوی» رازی و «ملکی» اهوازی استفاده می کردند اما کتاب «قانون» آنها را شیفته ساخت.کتاب قانون کتابی است جامع درباره علم طب که به قلم یک طبیب فیلسوف فصیح و مسلط به حکمت است نه یک طبیب آزموده و مجرب. «قانون» علاوه بر این که در مشرق زمین شهرت پیدا کرد، در مغرب زمین نیز مشهور شد و تنها کتاب طبی است که در اروپا به لاتین ترجمه و چاپ شد و تا سال ۱۶۵۰ میلادی برابر با ۱۰۶۱ ه.ق در دو دانشگاه «لوون» (بلژیک) و «مون پلیه» (فرانسه) تدریس می شد و بر همین اساس ابن سینا در اروپا به «رئیس الاطباء» و «ملک الاطباء» مشهور شد.

در کتاب قانون درمان ها و علاج هایی عجیب و غریب و شاهکارهایی دیده می شود که بسیار ارزنده هستند اما با تمامی این تفاسیر عده ای بر «قانون» خرده گرفته اند و گفته اند که در تعداد و انواع خواص اجسام زیاده روی شده و بالعکس مباحث تشخیص بیماری ها بسیار مبهم و پیچیده است و برخی افراد همانند «ادوارد براون» در کتاب «طب عرب» چنین آورده است که: "قانون بر اثر آن که به شکل دائرة المعارف است و به واسطه نظم و ترتیب منطقی و طرز بحث مجتهدانه اش اهمیت یافته و کتاب های رازی و علی بن عباس مجوسی را با آن همه فضیلت عقب زده است".

کتاب قانون مشتمل بر پنج جلد است که هر کدام از آنها به چندین فن و تعلیم و جمله و فصل تقسیم شده است.

کتاب اوّل در مورد کلیات علم طب است و از چند فن تشکیل شده است. فن اوّل مشتمل بر شش تعلیم است و موضوعات آن مربوط به ارکان (ریشه و اصل ساختمان کلیه اجسام)، مزاج ها، اخلاط، اعضاء بدن آدمی، ارواح و افعال (نیروها) و قوی است. فن دوم درباره بیماری ها و علل و اعراض کلی است که بر سه تعلیم امراض، علل بیماری ها و اعراض، اشاره دارد. فن سوم در مورد بهداشت است که مشتمل بر یک فصل و پنج تعلیم است. یک فصل درباره بهداشت بدن و درمان بیماری ها و ضرورت مرگ است. فصول دیگر در تربیت، توجه به بهداشت بدن و درمان بیماری در افراد بزرگسال، توجه به بهداشت و سلامت پیران، توجه به بدن از نظر حالات مزاجی و در نهایت درمان بیماری ها است.

فن چهارم از کتاب اول درمورد انواع درمان ها بر حسب نوع بیماری است.

کتاب دوم «قانون» درباره داروهای مفرد است. این داروها که از حیوان و گیاه و معادن گرفته می شوند و به معنی دیگر به طور طبیعی در زمین وجود دارند. این داروها به ترتیب حروف طبقه بندی شده اند.

در کتاب قانون ابن سینا تقریباً به تمامی داروهای حیوانی و گیاهی و معدنی را با خواص و موارد به کار بردن آنها اشاره می کند. بخش مربوط به گیاهان طبی مورد استفاده در بیماری های کبد بسیار ممتاز است که با طب امروزی مطابقت دارد و همین موضوعی است که امروزه به نام «طب و داروهای سنتی» در برخی از کشورها همانند شبه قاره هندوستان متداول است. در این کتاب ابن سینا نزدیک به ۷۰۰ دارو (ماده) که قسمت هایی از آنها همان است که «دیسقوریدوس» (داروشناس صاحب نظر اهل کیلیکیه) و «جالینوس» (طبیب بزرگ و مشهور یونانی) در کتاب های خود آورد و طرز استفاده از آنها را نیز بیان کرده است. اما شیخ بسیاری از داروهایی که در کتاب های قدما نبوده به شخصه نام برده است.

کتاب سوم «قانون» در مورد بیماری های جزئی اندام های آدمی از سر تا پا و شامل بیست و دو فن است. در این کتاب ابن سینا بیماری های سر و مغز، اعصاب، چشم و ضمائم آن، گوش، بینی، دهان، زبان، دهان و غیره را شرح داده است. شیخ در این کتاب شاهکارهای کم نظیری دارد که ضمن نگارش مقام وی در طب به آنها اشاره خواهد شد.

در کتاب چهارم «قانون» به زینت (برطرف کردن لک صورت و رنگ مو و ناخن و بلند کردن مو و امثال آنها) و بیماری هایی که مخصوص به یک عضو نیست، اشاره دارد.

و در نهایت کتاب پنجم که به داروهای مرکب از قبیل حب ها، معجون ها، گردها، شربت ها، روغن ها، شیاف ها، قرص ها، پادزهرها، مالیدنی ها و سایر ترکیبات دارویی و داروهای مرکب و مجرب مربوط به یک یک بیماری ها می پردازد.

 روزنامه اطلاعات؛ یکشنبه ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۲