در طی سالهای 1340 تا 1342 که در
دانشکده مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن تدریس می‌کردم، با مؤسسه‌ای به نام
ولکام
(Welcome) آشنا
شدم که در آن، کتابهای تاریخ پزشکی در جهان از جمله متون و تحقیقات در تاریخ پزشکی
در اسلام و ایران به فراوانی وجود داشت. با مطالعاتی که در این کتابخانه به دست
آوردم، پس از مراجعت، پیشنهاد مرحوم علی‌اصغر حکمت ـ رئیس کمیسیون ملی یونسکو در
ایران ـ را مبنی بر آماده‌سازی کتاب «السّیره‌الفلسفیه» رازی را به مناسبت هزار و
صدمین سال تولد آن پزشک نامدار پذیرفتم که در سال 1343 با مقدمه‌ای در شرح احوال و
آثار و افکار رازی چاپ و منتشر گشت.
از آن زمان به بعد، علاقه من به تاریخ پزشکی در اسلام و ایران افزون گشت تا آنکه
در سالهای 1344 تا 1347 در مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل واقع در مونترال
کانادا به تدریس فلسفه و کلام و منطق پرداختم. خوشبختانه در دانشکده پزشکی آن
دانشگاه، کتابخانه‌ای به نام مؤسس آن (اسلر: Osler) در تاریخ پزشکی وجود داشت که بسیاری از
کتابهای پزشکان اسلامی، چه چاپی و چه خطی در آنجا در دسترس بود. این دو محیط به
وجود آمده، مرا از ادبیات فارسی و عربی و فلسفه و کلام و منطق به فضای دیگری سوق
داد که نتیجه آن، فعالیت‌های مختلف و پرباری بود که من در زمینه تاریخ پزشکی در
اسلام و ایران در چهار دهه گذشته انجام داده‌ام که تفصیل آن، طی گفتاری پس از این
خواهد آمد.
در سال 1369، دانشگاه بین‌المللی مالزی از این جانب دعوت کرد تا در جلسه‌های
برنامه‌ریزی آموزشی و پژوهشی برای نهادی تازه تأسیس به نام مؤسسه بین‌المللی
اندیشه و تمدن اسلامی شرکت کنم. من بر پایه سوابق خود در زمینه پزشکی اسلامی ـ
ایرانی درسی را تحت عنوان «تاریخ و فلسفه و روش‌شناسی پزشکی و علوم وابسته به آن»
پیشنهاد کردم که در برنامه گنجانیده شود و خود در سالهای 1371 و 1372 عهده‌دار
تدریس آن گردیدم و تصحیح کتاب «الشّکوک علی جالینوس» رازی و ترجمه فارسی بخش جراحی
کتاب «التصریف» زهراوی را جزو برنامه‌های پژوهشی خود در آن مؤسسه قرار دادم که
اولی در سال 1372 و دومی در سال 1374 با هزینه آن مؤسسه در تهران چاپ شد.
متعاقب این برنامه‌ها طراحی دراز مدت را برای تدوین «دانشنامه تاریخ و اخلاق
پزشکی در اسلام و ایران» پینشهاد کردم که مقدمات آن انجام شد و به جهت تغییر دولت
مالزی و دیگرگونی‌هایی که در آن دانشگاه رخ داد، این طرح به مرحله عمل و اجرا
نرسید. آنچه به عنوان مقدمات طرح انجام شد، عبارت بود از:
1. تدوین طرح مقدماتی برای دانشنامه تاریخ پزشکی در اسلام و ایران که این طرح در
کنگره بین‌المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران در دانشگاه تهران در سال 1371 به
صورت مقاله ارائه گردید و سپس در مجموعه متون و مقالات در تاریخ و اخلاق پزشکی در
اسلام و ایران در سال 1374 (پانزدهمین گفتار) به وسیله انتشارات سروش چاپ شد. ترجمه
عربی این طرح در سال 1993 در مجموعه «الانسان و مستقبل الحضاره» در عمّان ـ اردن و
ترجمه انگلیسی آن در سال 1994 در مجله مطالعات تاریخ پزشکی و علوم، جلد 8، شماره
2 در دهلی‌نو به چاپ رسید.
2. گردآوری حدود چهل هزار مدخل که از کتابهای ذکر شده در طرح مقدماتی استخراج
گردیده با ذکر منابعی که بر پایه آنها می‌توان مقالات را تدوین کرد. این مدخل‌ها
که بالغ بر پنج جلد می‌شود، در آینده منتشر خواهد شد.
3. تشکیل حدود ده هزار پرونده علمی که در آن، تصویر صفحاتی که دربردارنده شرح و
توضیح مداخل است، آورده شده و نویسندگان مقالات می‌توانند بدون مراجعه به اصل کتاب
از روی همین تصاویر، مدخل مورد نظر را تحریر کنند.
4. آماده ساختن کتابی تحت عنوان «درآمدی بر دانشنامه تاریخ پزشکی در اسلام و
ایران» که دربردارنده شماری از مداخل به صورت الفبایی و توضیحاتی درباره آنهاست که
از منابع و مآخذ معتبر استخراج گردیده است.
تصمیم بر گردآوری مجموعه حاضر آنگاه گرفته شد که امید آنکه این کار سترگ و طرح
بزرگ به زبان فارسی در ایران انجام گیرد، قطع شد؛ هرچند برخی از نهادهای علمی
کشورهای خارجی اظهار تمایل کردند که اگر به زبان عربی یا انگلیسی تدوین گردد، آن
را مشمول حمایت طرح‌های تحقیقاتی خود قرار خواهند داد. بنابراین نشر این مجموعه
مثل معروف: «ما لا یدرک کله لا یترک کله» و یا قول مولانا را متحقق خواهد ساخت که:
آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید
چشید
تعاریفی که برای اصطلاحات آورده شده،
در برخی از موارد به صورت شرح‌الاسم است که به کتابهای کهن لغت ارجاع داده شده و
در برخی دیگر از تعریف بالحد (Definition)
یا تعریف بالرّسم (Discription) بر پایه متون
معتبر پزشکی و داروشناسی استفاده شده است و پیوستگی منطقی و زمانی در تعریف‌های
مختلف از یک مدخل مورد نظر نبوده است.
اگر خوانندگان گرامی به کمی و کاستی در این مجموعه برخورد می‌کنند، حمل بر قصور و
کوتاه‌کاری مؤلّف نکنند؛ چه، آنکه او در بحبوحه گردآوری و تنظیم کتاب، دهم شهریور
1386 دچار سکته قلبی گردید و بالطبع توانایی و قدرت پیشین را از دست داد و
اشتغالات اجرایی و تحقیق و تدریس هم همیشه مزید بر علت بوده است.
در آماده‌سازی این مجموعه از منابع علمی کتابخانه مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه
تهران ـ دانشگاه مک‌گیل استفاده شده و نیز از امکانات مختلف بنیاد دائره‌المعارف
اسلامی و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی بهره‌برداری گردیده است.
طرح مقدماتی
تدوین دانشنامه تاریخ پزشکی در اسلام و ایران
در
اسلام، به علم پزشکی اهمیت بسیار داده شده و پس از علم حلال و حرام، یعنی علم فقه،
از شریف‌ترین علم‌ها به شمار آمده و در حدیث شریف «علم ابدان» در کنار «علم ابدان»
قرار گرفته است؛ چه آنکه اگر تن سالم نباشد، نمی‌تواند درباره مبدأ جهان بیندیشد و
او را ستایش و پرستش کند. حکیم میسری، پزشک بزرگ و نامدار ایرانی، در مقدمه
دانشنامه پزشکی خود چنین می‌گوید:
پزشکی را و دین را گر ندانی زیان‌ست این جهان و آن
جهانی
پزشکی دانشش تن را پناه‌ست و
دین دانستنش جان را سپاه‌ست
تنی باید درست و راست‌کردار نه
با ریش و نه با درد و نه بیمار
که دین ایزدی بتواند آموخت به
دانش جان خود بتواند افروخت
یکی از منابع مهم پزشکی در جهان اسلام، آثار پزشکی ایرانی
بوده، چه آنکه در پیش از اسلام در ایران، علم پزشکی و داروشناسی و گیاهان داروئی،
رونق و رواج فراوانی داشته و «پجشگان» یعنی پزشکان، یکی از طبقات ممتاز جامعه به
شمار می‌آمده‌اند. داستان بروزیه طبیب در آغاز «کلیله و دمنه » نشان دهنده شرافت
علم پزشکی و مبانی اخلاق و آداب آن در ایران پیش از اسلام است و بیمارستان جندی‌شاپور
اهواز، یکی از مراکز مهم این علم در ایران بوده که در آن، دانشمندان ایرانی و
یونانی و هندی، با هر آیین و مذهبی به این پیشه شریف اشتغال داشته‌اند و آثار آن
مرکز علمی و سایر مراکز دیگر، حتی قرن‌ها پس از اسلام، باقی بوده است. از شاپور‌بن‌سهل
ـ که در سال 255 وفات یافته ـ کتابی تحت عنوان «القراباذین فی البیمارستان» باقی
مانده است. او که خود را در آغاز کتاب کبیر بیمارستان جندی‌شابور بمدینه‌اهواز
معرّفی می‌کند، در این کتاب، داروهای مرکبی را که برای بیماریهای مختلف به کار می‌رود
و در بیمارستان نگهداری می‌شود، به تفصیل یادکرده است.
اسلام که حد و مرزی برای بهره‌برداری از علم و دانش نمی‌شناخت، نه تنها از طب
ایرانی، بلکه از طب هندی نیز استفاده کرد. علی‌بن‌ربّن طبری ـ که از قدیم‌ترین
دانشمندانی است که در علم پزشکی کتابی جامع در طب تألیف کرده ـ گفتار چهارم از
کتاب خود، «فردوس‌الحکمه» را تحت عنوان «من جوامع کتب الهند» قرار داده و در آن از
دو منبع مهمّ هندی یعنی کتاب «سسرد» و کتاب «چرک» که ترجمه‌های عربی آن، موجود
بوده، مطالب فراوانی را نقل کرده است؛ ولی مهمترین منبع پزشکی اسلامی، آثار
دانشمندان یونانی به ویژه بقراط و جالینوس بوده است. از حنین‌بن اسحاق، رساله‌ای
در دست است که در آن، او متجاوز از یکصد کتاب از جالینوس را برمی‌شمارد که به وسیله
وی و یارانش از زبان یونانی به زبان عربی ترجمه شده است.
این آثار، مورد استفاده دانشمندان بزرگ اسلامی همچون علی‌بن عباس مجوسی اهوازی در
کتاب «کامل‌الصناعه» و محمدبن زکریای رازی در «الحاوی» و ابن سینا در «قانون» و
ابوریحان بیرونی در «الصیدنه» قرار گرفت و این کتابها منبع مهمی شد برای تألیفات
دانشمندان بزرگ ایرانی که پزشکی را به زبان فارسی برای مردمان این مرز و بوم تإلیف
کردند. «الابنیه‌عن‌حقائق الادویه» ابومنصور موفق هروی و «هدایهالمتعلمین» اخوینی
بخاری و «ذخیره خوارزمشاهی» سید اسماعیل جرجانی از مهمترین این تألیفات هستند.
با توجهی که دانشمندان بزرگ اسلامی به علم پزشکی داشتند، این علم، گسترش فراوانی
پیدا کرد و شعبه‌ها و فروع زیادی درآن پیدا شد که این تشعّب و تنوع، گاه به
موضوعات آن علم مرتبط می‌شود، همچون پزشکی و دامپزشکی و داروشناسی و معرفت عقاقیر
و گیاهان داروئی؛ گاه به کیفیت درمان، همچون کیّ، جبر، عمل‌الید؛ و گاه به روش
درمان، همچون روش اصحاب قیاس و اصحاب تجارب و اصحاب طبّ حیلی؛ و گاه به حالت‌های
مختلف انسان‌ها هنگام معالجه و درمان، همچون تدبیرالاصحاء (پزشکی و نگاهداشت سلامت
کسانی که از تندرستی برخوردارند) و تدبیرالحبالی(پزشکی و نگاهداشت سلامت زنان
باردار به منظور سالم نگاهداشتن کودک در رحم) و تدبیرالمولودین (پزشکی نوزادان) و
تدبیرالصّبیان (پزشکی کودکان) و تدبیرالمشایخ (پزشکی سالخوردگان).
دانشمندان اسلامی آنچه را در قرآن و احادیث، درباره حفظ صحت و سلامت و جلوگیری از
بیماریها وارد شده بود، گردآوری کردند که از میان مهمترین این مجموعه‌ها می‌توانیم
«الطب فی‌الکتاب و السنه» عبدالطیف بغدادی و «الطب النبوی» ذهبی و «الطب النبوی»
ابن‌القیّم و «الرّحمه فی الطب و الحکمه» سیوطی را نام ببریم. در این کتابها،
دستورهای کلی برای حفظ و نگاهداشت سلامت داده شده؛ از جمله آنکه در خوردن و
آشامیدن نباید اسراف ورزید و معده، آغاز هر درد و پرهیز از خوردن، آغاز هر درمانی
است و تا آنجا که امکان دارد که بیماری را با غذا درمان بخشید، نباید به دارو روی
آورد.
گذشته از مجموعه‌های طبی مانند کامل‌الصناعه، حاوی، قانون، هدایهالمتعلمین و
ذخیره خوارزمشاهی ـ که پیش از این به آنها اشاره شد ـ پزشکان بزرگ، کتابهای مفرد
یا تک‌نامه‌هایی درباره بیماریهای گوناگون تألیف کرده‌اند، همچون «فی‌المرض
المسمّی دیابیطا» از عبداللطیف بغدادی و «فی‌المعده و مداواتها» نوشته ابن‌جزار
قیروانی و «الحمیّات» اسحاق بن سلیمان و «فی المالیخولیا» از اسحاق بن عمران و
«فی الاغذیه» اسحاق بن سلیمان «فی النبض و التفسره» علی‌بن رضوان و «العمده فی
الجراحه» ابن‌القف و «عشر مقالات فی العین» حنین بن‌اسحاق؛ و چون مسلمانان معتقد
به تأثیر روح و جسم در یکدیگر بودند، توجه فراوانی به درمان نفس و طب روحانی معطوف
داشتند و آثار فراوانی در این زمینه تألیف کردند که از مهمترین آنها می‌توان از
«الطب والاحداث النّفسانیه» ابوسعیدبن بختیشوع و «الطب الروحانی» رازی و «الطب
الروحانی» ابن‌جوزی نام برد. همچنین به آداب و اخلاق پزشکی عنایت فراوانی معطوف
شده و کتابهای زیادی در این باب، تألیف گشته است؛ از جمله: «فی التطرّق بالطب الی
السعاده» ابن رضوان و «ادب الطبیب» رهاوی و «التشویق الطبی» صاعدبن‌الحسن؛ و نیز
در مورد تعلیم پزشک و تربیت پزشکان کتاب‌هایی همچون «مفتاح الطب» و «منهاج الطلاب»
ابن‌هندو و «النافع فی کیفیّه تعلیم صناعه الطب» ابن‌رضوان تألیف گشته است.
در همه این کتابها تأکید شده است که پزشکان در نگاهداشت شرافت پزشکی و نفروختن آن
به مال و جاه دنیا باید بقراط را اسوه و پیشوای خود قرار دهند که پادشاهی صد هزار
دینار برای او فرستاد که یونان را ترک کند و به سرزمین آن پادشاه بیاید و وعده داد
که صد هزار دینار دیگر هم پس از آمدن او به او تسلیم خواهد کرد، بقراط در پاسخ
گفت: «من فضیلت را به مال نمی‌فروشم» و در روستاهای یونان به درمان رایگان فقیران
می‌پرداخت و نیز می‌گفتند که پزشک واقعی باید فقر با حلال را بر ثروت با حرام
ترجیح دهد؛ زیرا ذکر جمیل که باقی می‌ماند، بهتر از مال نفیس است که فانی می‌گردد.
مال نزد سفیهان و جاهلان فراوان یافت می‌شود، ولی حکمت است که آن را فقط نزد اهل
فضل و کمال می‌توان یافت؛ و چون امر پزشکی در ارتباط با جان و زندگی مردمان بوده،
پزشک، ضامن و مسئول شناخته شده و پیغمبر اکرم(ص) فرموده است: «کسی که به حرفه
پزشکی بپردازد، در حالی که دانش آن را پیش از آن نداشته است، ضامن و مسئول است.»
از این جهت، به امتحان پزشکان و بازشناختن پزشکان از پزشک‌نمایان و حسب پزشکان
اهمیت فراوانی داده شده است. در آزمایش پزشکان کتابی تحت عنوان «فی محنه الطبیب» و
در شناسایی پزشک‌نمایان کتابی به نام «فی مخاریق المشاتین» به وسیله رازی نوشته
شده و در کتابهای مهم حسب مانند «معالم القربه فی احکام الحسبه» قرشی و «نهایه
الرتبه فی طلب الحسبه» شیزری فصلی درباره شرایط پزشک و بازرسی پزشکان و مجازات
پزشکان متخلف و پزشک‌نمایان آمده است.
با توجه به اهمیت و گستردگی سابقه علوم پزشکی و فنون وابسته به آن در جهان اسلام
عموماً و کشور ایران خصوصاً، ضرورت نشر دانشنامه تاریخ پزشکی که در آن، همه ابعاد
موضوع، مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد، احساس می‌شد؛ که در آن مجموعه، دانشمندان
بزرگ و کتابهای ارزنده و اندیشه‌های ابتکاری آنان معرفی شود و بدین وسیله، اصالت
اندیشه و تفکر مردمی مسلمانان و نبوغ علمی آنان به جهانیان معرفی گردد، تا بیش از
این، سرمایه علمی این مرز و بوم و میراث معنوی نیاکان ما را به دیگران منسوب
ندارند و نیز نسل آینده ما، با توجه به غنای علمی گذشته، بر خود ببالد و در راه
فرا‌گرفتن دانش، کوشش بیشتری مبذول دارد.
مواد و مطالبی
که در دانشنامه تاریخ پزشکی در اسلام و ایران خواهد آمد:
1.
شرح احوال و آثار پزشکان در تمدن اسلامی، بر اساس منابعی همچون ابن‌ندیم و قفطی و
شهرزوری و ابن ابی‌اصیبعه.
2. معرفی کتابهای مهم پزشکی و داروشناسی، براساس منابع بالا و
نیز کشف الظنون و الذریعه و بروکلمان و سزگین.
3. نام بیماریها و تعاریف و راههای درمان آنها، براساس منابعی
مانند حاوی و کامل‌الصناعه و قانون و هدایه المتعلمین و ذخیره خوارزمشاهی.
4. شرح احوال پزشکان یونانی که آثارشان مورد استفاده مسلمان
قرار گرفته است، مانند بقراط و جالینوس.
5. نام بیمارستان‌ها و دارالشفاها، براساس متون تاریخی و کتاب
تاریخ البیمارستانات احمد عیسی‌بک.
6. ادویه مفرده و مرکبه، براساس منابعی مانند حاوی، قانون،
الابنیه هروی و مفردات ابن‌سمجون و ابن بیطار و غافقی و شریف ادریسی.
7. قراباذین‌ها، مانند قراباذین شاپور بن سهل، قراباذین کندی و
قراباذین سمرقندی.
8. آلات و ابزار جراحی، براساس منابعی مانند التصریف زهراوی و
المعده فی الجراحه ابن القف کرکی.
9. دانشمندان اسلامی که تاریخ طب به زبان عربی نوشته‌اند،
مانند شوکت شطی و سامی حمارنه.
10. دانشمندان اروپائی که تاریخ طب اسلامی به زبانهای خارجی
نوشته‌اند، مانند لکلرک و برون و الگود و دیتریش و اولمان.
11. دانشمندان ایرانی که در تاریخ طب اسلامی، کتاب و مقاله
نوشته‌اند، مانند دکتر محمود نجم‌آبادی، دکتر علی‌اکبر ولایتی، دکتر حسن تاجبخش،
دکتر مهدی محقق، دکتر محمدتقی میر و دکتر ابوتراب نفیسی.
12ـ تحلیل کتابهای مربوط به طب اسلامی به زبانهای خارجی و ذکر
مشاهدات بالینی و موارد بیماریها و مؤلفان آن کتب.
13. معرفی فهرستهای کتب طبی، نظیر فینکس جالینوس و رساله حنین
و رساله بیرونی.
14. گیاهان دارویی با ذکر معادل خارجی و سوابق لاتینی و یونانی
و خواص و تحلیل و تجزیه آنها براساس منابعی مانند الصیدنه، تصحیح دکتر عباس زریاب
و گیاهان دارویی دکتر علی زرگری.
15. اصطلاحات خاص مربوط به علم پزشکی مانند خادم (پرستار) و
دستور (نسخه طبیب).
16. کلمات قصار و پند و اندرز و امثال مربوط به پزشکی، براساس
کتب اخلاق پزشکی در اسلام و در مطاوی کتابهای طبی.
17. آیات و احادیث مربوط به پزشکی با استفاده از کتابهای طب
النبی و طب نبوی و طب الائمه.
18. اخلاقیات پزشکی (ادب الطبیب) با استفاده از منابعی مانند
اصلاح الصناعه الطیبه و التشویق الطبی.
19. معرفی مقالات و تحقیقات مربوط به طب اسلامی که در کنگره‌های
بین‌المللی تاریخ پزشکی مورد بحث قرار گرفته است.
20. معرفی مراکز تحقیق درباره پزشکی اسلامی و فعالیت‌های علمی
آن مراکز، مانند مؤسسه همدرد هند و پاکستان و مؤسه تاریخ میراث علمی ـ عربی حلب و
مؤسسه میراث علمی ـ عربی فرانکفورت و مؤسسه ولکام لندن.
منابعی که در
مرحله اول، مورد مطلب‌یابی و بهره‌برداری قرار خواهند گرفت:
1.
بقراط: کتاب فی الاجنه یا جنین‌شناسی (کمبریج، 1987م) ؛ فی حبل علی حبل (کمبریج،
1968م)؛ فی طبیعه الانسان (کمبریج، 1968م.)؛ فی تدبیر الامراض الحاده (کمبریج،
1966م)؛ فی الاخلاط (کمبریج، 1971م)؛ فی‌الغذاء (کمبریج، 1971م.)؛ فی الامراض
البلدیه (کمبریج، 1971م).
2. جالینوس: فی فرق الطب (قاهره، 1978م)؛ فی النبض للمتعلمین
(قاهره، 1986م.)؛ الی اغلوقن فی التأتی لشفاء الامراض (قاهره، 1982م.)؛ الاسطقسات
علی رأی بقراط (1987م)؛ فی اختلاف الاعضاء المتشابهه الاجزاء (برلن، 1970م)؛ فی ان
قوی النفس تابعه لمزاج البدن (بیروت، 1981م)؛ فی التجربه الطبیه (آکسفورد، 1944م)؛
فی ان الطبیب الفاضل یجب ان یکون فیلسوفا (گوتینگن، 1966م)؛ فی اجزاء الطب (برلن،
1996م)؛ فی‌الاسباب الماسکه (برلن، 1969م)؛ فی عمل التشریح (لیپزیک، 1906م)؛ فی‌الاسماء
الطبیه (برلن، 1931م)؛ فی محنه التی یعرف بها افضل الاطباء (برلن، 1988م)؛ فی
الصناعه الصغیره(قاهره، 1988م)؛
3. طب نبوی: الطب من الکتاب و السنه، عبداللطیف بغدادی (بیروت،
1406)؛ الطب النبوی، الحافظ الذهبی (قاهره، 1404)؛ الطب النبوی، ابن القیم الجوزیه
(قاهره 1398)؛ الرحمه فی الطب و الحکمه، جلال‌الدین سیوطی (قاهره، 1357)؛ الاحکام
النبویه فی الصناعه الطبیه، ابن طرخان الحموی (قاهره، 1955م)؛ الاربعین الطبیه،
البرزالی (قاهره، 1392)؛ المنهل الروی فی الطب النبوی، ابن طولون (حیدرآباد،
1987م).
4. علی بن ربّن طبری: فردوس الحکمه (برلن، 1928م.).
5. محمد بن زکریای رازی: الحاوی (حیدرآباد، 1974م)؛ الفارق او
الفرق بین الامراض (حلب، 1978م)؛ منافع الاغذیه و دفع مضارها (بیروت، 1984م)؛ الطب
المنصوری(1986م).
6. علی بن عباس المجوسی: کامل الصناعه الطبیه (قاهره، 1294).
7. ابن سینا: القانون(قاهره، 1294م.)؛ الارجوزه فی الطب
(پاریس، 1956م)؛ دفع المضارّ الکلیّه عن الابدان الانسانیه (حلب، 1984م)؛ الادویه القلبیّه
(حلب، 1984م).
8. ابن رشد اندلسی: تلخیصات ابن رشد الی جالینوس (مادرید،
1984م)؛ تلخیص کتاب فی اصناف المزاج (قاهره، 1987م) در مجموعه رسائل ابن رشد
الطبیه.
9. ابن زهر الاندلسی: التیّسیر فی المداواه والتدبیر (دمشق،
1403).
10. ابن رضوان مصری: دفع مضارّ الابدان (کالیفرنیا، 1984م)؛
کفایه الطبیب (لون، 1978م)
11. ابن نفیس: شرح تشریح القانون (قاهره، 1988م)؛ الموجز فی
الطب (قاهره، 1986م).
12. پزشکی اطفال: تدبیرالحبالی و الاطفال،احمد بن محمد البلدی
(بغداد، 1980م)؛ خلق الجنین و تدبیرالحبالی والمولودین، عریب بن سعدالقرطبی
(الجزایر، 1956م)؛ سیاسه الصبیان و تدبیرهم، ابن‌جزار قیروانی (تونس، 1968م).
13. چشم پزشکی: عشر مقالات فی‌العین، حنین بن اسحاق (قاهره،
1928م)؛ تذکره الکحالین، علی بن عیسی (حیدرآباد، 1983م.).
14. جراحی: العمده فی‌الجراحه، ابن القف (حیدرآباد، 1356)؛ التصریف لمن عجز عن‌التالیف،
خلف بن عباس زهراوی (کالیفرنیا، 1972م).
15. کتابهای مفرد (تک‌نامه، مونوگراف) در بیماریهای گوناگون:
فی‌المرض المسمی دیابیطا، عبداللطیف بغدادی (بن، 1971م)؛ فی‌المعده و امراضها و
مداواتها، ابن جزار قیروانی (بغداد، 1980م)؛ مصالح الابدان والانفس، ابوزید بلخی
(فرانکفورت، 1984م)؛ الحمیات اسحاق بن سلیمان (کمبریج، 1981م)؛ فی‌المالیخولیا، اسحاق
بن عمران (هامبورگ، 1977م)؛ الاغذیه، اسحاق بن سلیمان (فرانکفورت، 1986م)؛ فی‌النبض
والتفسره، علی بن رضوان مصری (بن، 1984م).
16. اخلاق و آداب پزشکی: النافع فی‌کیفیه تعلیم صناعه الطب،
ابن رضوان مصری (بغداد، 1984م)؛ التشویق الطبی، صاعدبن الحسن (بن، 1968م)، ادب
الطبیب، ایوب رهاوی (فرانکفورت، 1985م)؛ المقاله الصلاحیه فی‌احیاء الصناعه
الطبیه، ابن جمیع (ویسبادن، 1983م)؛ فی‌التطرق بالطب الی‌السعاده، ابن‌رضوان مصری
(حلب، 1978م)؛ النوادر الطبیه، یحیی ابن ماسویه (ژنو، 1980م)؛ عمل من طب لمن حب،
ابن الخطیب (سلمنقه، 1972م).
17. متفرقات: الدستور البیمارستانی، ابن ابی‌البیان (قاهره،
1933م)؛ دعوه الاطباء، ابن بطلان (ویسبادن، 1985م)؛ خمس رسائل، ابن‌بطلان بغدادی و
ابن رضوان مصری (قاهره، 1973م)؛ الذخیره، ثابت بن‌قره (قاهره، 1928م)؛ مقاله فی‌تدبیر
الامراض العارضه للرهبان الساکنین فی‌الدیره و من بعد عن‌المدینه، ابن‌بطلان
(میشیگان، 1968م)؛ الروضه الطبیه، عبیدالله بن جبرئیل بختیشوع (قاهره، 1927م)؛
رساله فی‌الطب والاحداث النفسانیه، ابوسعید بن بختیشوع (بیروت، 1977م)؛ مقالتان فی‌الحواس،
عبداللطیف بغدادی (کویت، 1392)؛ مفتاح الطب، ابن‌هندو (تهران، 1368ش)؛ بستان
الاطباء، ابن مطران (تهران، 1369 ش).
18. کتابهای داروشناسی: مفردات الادویه، ابن بیطار؛ مفردات
الادویه، غافقی؛ النبات، ابوحنیفه دینوری، جامع اسماءالنبات، شریف ادریسی (خطی)،
مفردات الادویه، ابن سمجون (خطی)؛ الصیدنه، ابوریحان بیرونی؛ المعتمد فی‌الادویه
المفرده، غسانی؛ تذکره، داوود انطاکی. از معاصران: احیاء التذکره فی النباتات
الطبیه و المفردات العطاریه، رمزی مفتاح؛ گیاهان دارویی، دکتر علی زرگری.
19. منابع متفرقه: فهرستهای عمومی برای شناسایی نسخ خطی طبی،
مانند فهرست بروکلمان و فهرست فؤاد سرگین و فهرست مؤسسه ولکام لندن در تاریخ پزشکی
و مؤسسه اسلر دانشگاه مک‌گیل در تاریخ پزشکی و فهرستهای نسخ خطی داخلی و خارجی و
شناسایی مقالات مربوط به تاریخ پزشکی از ایندکس اسلامیکوس برای مقالات خارجی و
فهرست مقالات فارسی ایرج افشار برای مقالات داخلی.
20. کتابهای فارسی: الابنیه عن حقائق الادویه، ابومنصور موفق
هروی؛ التنویر، ابومنصور حسن بن نوح قمری بخاری؛ دانشنامه، حکیم میسری؛ ترجمه
تقویم الصحه، ابن بطلان؛ ذخیره خوارزمشاهی، سید اسماعیل جرجانی؛ اغراض الطبیه، سید
اسماعیل جرجانی؛ خفی علائی، سید اسماعیل جرجانی؛ یادگار سید اسماعیل جرجانی؛ هدایه
المتعلمین، اخوینی بخاری؛ مخزن‌الادویه، عقیلی خراسانی؛ تحفه المؤمنین، حکیم مؤمن
و مانند اینها.
مراحل بعدی
گردآوری کتابهای یاد شده و کتابهای چاپی دیگر در این موضوع، جلب میکروفیلم و نسخه‌های
عکسی از نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه‌های داخل و خارج، تصویرگیری از مقالات
داخلی و خارجی؛ تعیین عناوین و مداخل دانشنامه، تعیین سبک و اسلوب و روش تحریر
مقالات، نشر طرح تفصیلی دانشنامه، استخراج مواد و مطالب از منابع، تشکیل پرونده
علمی برای هر یک از مداخل و عناوین و ضبط مواد و مطالب در آنها، تعیین سرپرست برای
هر یک از شعب فرعی موضوع، تعیین نویسنده مقالات برای مداخل و عناوین مربوط به هر
یک از شعبه‌ها، مراحل ویراستاری و چاپ دانشنامه.
در پایان یادآور می‌شود که تحقق این هدف علمی بزرگ که معرفی میراث عظیم علمی
چهارده قرن کوشش مسلمانان، خاصه ایرانیان را دربر دارد، منوط به یاری و همکاری همه
علما و دانشمندان فن و استادان دانشگاه‌ها و اعضای علمی فرهنگستان‌ها و سایر علاقه‌مندان
به علم و دانش و کمک وزارتخانه‌های مربوط به مراکز علمی و پژوهشی کشور است. نویسنده
این مختصر، انتظار دارد که از ارشاد و راهنمایی و کمک و مساعدت آنان در همه مراحل
طرح برخوردار گردد تا این هدف، هرچه بهتر و زودتر، به مرحله اجرا و عمل درآید؛
بعون الله و توفیقه تعالی.
* برگرفته از کتاب: فرهنگ الفبایی اصطلاحات پزشکی وداروسازی
روزنامه اطلاعات؛ 23 خرداد 1390 - روابط عمومی و امور بین‌الملل بنیاد بوعلی‌سینا