ویترین فرهنگ ایران

به تازگی جلد بیست و چهارم دایره‌المعارف بزرگ اسلامی از چاپ درآمده و منتشر شده است. این جلد هم مثل همه مجلدات پیشین با همکاری گروهی از پژوهشگران برجسته ایران تدوین شد. این تنها کار این مرکز نیست. کارهای سترگ دیگری مانند دایره‌المعارف تهران، تاریخ جامع ایران، دانشنامه فرهنگ مردم ایران که کار پرزحمت و مهمی است و فهرستواره کتاب‌های فارسی که به همت احمد منزوی انجام گرفت و ادامه فهرست مقالات فارسی ایرج افشار و بسیار آثار دیگر در اینجا چاپ شده‌اند.

اما در کنار همه اینها کار دیگری هست که کمتر به آن پرداخته‌اند؛ درباره آرشیو و کتابخانه‌ای که آثار گزیده ۱۵۰ دانشمند ایرانی از جمله کتابخانه‌های ایرج افشار، صادق کیا، منوچهر ستوده، احمد اقتداری، عبدالحسین زرین‌کوب، عنایت‌اله رضا، محمدجواد مشکور و ریچارد بولیت ایران‌شناس و بسیاری دیگر را دارد و نیز مجموعه بی‌نظیر امیرهوشنگ کاووسی که به تازگی کتابی به ترجمه ایشان به بازار آمده است، کمتر گفته‌اند و نوشته‌اند. یکی از آن اقلام دوربین‌ها، وسایل عکاسی و فیلمبرداری از گذشته تا امروز و به ویژه تعداد چشمگیری فیلم نایاب تاریخ سینمای ایران است که حتی در مجموعه‌های سینمایی کشور بی‌نظیر است.

خیلی از این آثار حواشی ارزشمندی دارند. در حوزه ایران‌شناسی مجموعه افشار مهم‌تر است. زیرا از سراسر جهان، هر اثری که در حوزه فرهنگ ایران بود به او اهدا می‌کردند و او همه را به خوبی نگه‌می‌داشت و بالاخره به آنجا سپرد. هنوز هم این روال ادامه دارد و کسانی مانند عبداله ناصری‌طاهری، دوست و همکارمان در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مدیرعامل پیشین ایرنا، کتابخانه نفیس شخصی خود را که برای شناخت حوزه مغرب جهان اسلام در ایران بی‌مانند است به آنجا اهدا کرده است. به همین دلیل در روزهایی که در ارشاد بودم و میهمان خارجی داشتم، آنها را به بازدید آن مرکز با این توضیح که بخش خصوصی است می‌بردم و باعث شگفتی آنها می‌شد. آن سال‌ها دایره‌المعارف از کمک‌های دولتی هم بهره‌ای داشت ولی به صورت عمده منابع مالی را، خود تأمین می‌‌کرد. در سال‌های بعد که از دامنه این کمک‌ها اندک اندک کاسته شد و سرانجام به کلی آن را برداشتند، این کار باعث شد که حتی کتابخانه ارزشمند و جامع مرکز هم با کمبود منابع جدید روبرو شود.

به واقع دایره‌المعارف در کلیت آن، بخشی از ویترین فرهنگ بزرگ ایران است و گنجینه‌ای از آثار برجسته اسلامی، فارسی و ایرانی از سراسر جهان در آنجا گردآوری شده است. مهم‌تر از همه اینها نسلی از پژوهشگران و محققان جوان در این سی و چند سال در دایره‌المعارف زیر نظر استادان بزرگ تربیت شدند، که این ویژگی از عهده مؤسسات آموزشی این سال‌ها برنیامده است؛ به ویژه که آقای بجنوردی در سال‌هایی این مرکز را تأسیس کرد که استادان نام‌آور کشور در موضوعات گوناگون غالباً خانه‌نشین شده بودند و او با فتوت و جوانمردی آنها را به کار تحقیق و پژوهش گمارد.

انتشار دایره‌المعارف به زبان انگلیسی به همت پرسابقه‌ترین ناشر جهان بریل به نام اسلامیکا، برگ زرینی از افتخارات فرهنگ ماست. زیرا در تدوین نخستین دایره‌المعارف‌های فارسی اصل بر ترجمه دایره‌المعارف غربی بوده ولی حالا غربی‌ها آثار تحقیقی ایران را ترجمه می‌کنند و مأخذ قرار می‌دهند. نکته آن که با وجود قیمت گزاف، ترجمه انگلیسی دایره‌المعارف بسیار فروش رفت تا جایی که برخی مجلدات آن در آستانه چاپ مجدد قرار دارند.

آخرین مجموعه‌ای که این روزها به مرکز دایره‌المعارف اهداء شده، مجموعه اسناد و نشریات خانواده «توفیق» است؛ مجموعه‌ای که مقدار قابل توجهی از اسناد، مدارک و دست‌نوشته‌های نویسندگان و گردانندگان مهم‌ترین و پرفروش‌ترین و محبوب‌ترین نشریه طنز ایران را در خود جای داده است. «توفیق» بی‌شک مؤثرترین طنز گذشته نزدیک ماست و رساله‌ها، مقالات و کتاب‌هایی درباره آن نوشته شده است.

این که خاندان توفیق همت ورزیده‌اند و این گنجینه را نزدیک به نیم قرن پس از توقیف آن همچنان نگه داشته‌اند کاری ستودنی است و این که آن را به یک مرکز فرهنگی بزرگ پیشکش کرده‌اند، جای ستایش دارد. یکی از مهم‌ترین مجموعه‌های اهدایی به دایره‌المعارف که برای تهران اهمیت فراوان دارد، اسناد و مدارک و کتاب‌های خاندان «سردار» است که کشنده «سیسیانوف» فرمانده لشکر روسیه در آغاز جنگ‌های ده‌ساله ایران و روسیه بودند. روس‌ها در عهدنامه گلستان ماده‌ای گنجاندند که این دو برادر بایستی از قفقاز بیرون بروند و آنها به تهران آمدند و در اطراف شهر تهران در چهارراه آب‌سردار کنونی سکونت داشتند. هنوز این محدوده خاطره‌ای از دو برادر «حسن‌خان» و «حسین‌خان»، سرداران همین دوره جنگ را با خود دارد. زیرا آنها در جایی که به این نام مشهور است قناتی روان کرده بودند. برای اصحاب دایره‌المعارف و بازماندگان توفیق و سردار، عمری دراز و ثمربخش آرزو می‌کنیم.

منبع: روزنامه اطلاعات؛ یکشنبه ۱۷ آذر ۱۳۹۸