"در باب میرداماد"

قلم/گفتاری درباره فلسفه و حکمت ایرانی

میرداماد کتابش جذوات را با این شعر عربی شروع می کند:

عینان عینان لم یکتبهما قلم
فی کل من العینین عینان
نونان نونان لم یکتبهما قلم
فی کل نون من النونین نونان
(جذوات / 1(

جایگاه میرداماد در علوم رسمی و علوم غریبه و به طور خاص علم حروف بی بدیل است. او جزو معدود عالمانی است که در این حوزه اثر رسمی نگاشته است و نوشته هایش دارای اشتهار است.

درباره نوشته های میر سخن بسیار است و به سادگی نمی توان حق مطلب را ادا کرد. او از یک سو فیلسوفی است دقیق النظر که بر فیلسوف بزرگی چون ملا صدرا سمت استادی دارد. از سوی دیگر در غالب علوم اسلامی و بیشتر فنون عهد خودش دارای تخصص و استادی است و از همه مهمتر، دارای سبکی ویژه است که هم به زندگی علمی او و هم به آثار قلمی اش امتیاز می‌بخشد. این گفتار او معروف است که در تعرض به کسی که در باب نوشته های او سخنی سبک نوشته بود، با اقتدار گفته بود:

«نهایت مرتبه بی حیایی است که نفوس معطله و هویات هیولانیه در برابر عقول و جواهر قادسه به لاف گزاف و دعوی بی معنی برخیزند. این قدر باید شعور داشت که سخن من فهمیدن هنر است نه با من جدال کردن و بحث نام کردن.» (جذوات، سی و چهار، چاپ میراث مکتوب(

حکمت از نظر میرداماد
میرداماد معتقد است حکمت واقعی عبارتست از دریدن پرده های وهم و گذر از طبیعت و کسب نور از عالم قدسی و کسی که چنین بنیایی نداشته باشد، مانند کوری مادرزاد است که روی زمین به سیاحت مشغول است. اینان رهگذرانی هستند که سالک طریقت جلدانه. به ساز وهم می رقصند و با تنبور ظن حکم می کنند. پس بر شما باد «آل عقل» و «حزب یقین» و زیادی سخن گفتن و نشست و برخاست با آنها. به درستی که به همان سان که بدنها با هم در جنگ می شوند، عقل ها هم نبرد می‌کنند (= نبرد مغزها) و برای قلب ها هم انسدادهایی است، چونان انسداد اجسام: انما الحکمه سداها و لحمتها نقض غشاوه الوهم و رفض کوره الطبیعه و الاستضائه باضواء عالم القدس و من لیست تلک شاکلته فهو فی سبیل العلم کالاکمه فی سیاحه الارض ... فهوالاء یرقصون علی صنج الوهم و یقضون بساذج الظن. فایاکم آل العقل و حزب الیقین و الاکثار من مخاطبتهم و مخالطتهم فعساکم قد اعداکم منهم بعض الطباع و انتم لا تشعرون فان للنفوس حربا کما للابدان و للقلوب وضحا کما للجثمان. تقویم الایمان / 331.

قال المیر فی الرواشح السماویه: فان کل ذره من ذرات الوجود تدل علیه و لا یتصور مثل هذه الدلالات فی الالفاظ و العبارات و من ثم قال (ص): لا حصی ثنا علیک کما اثنیت علی نفسک. الرواشح السماویه / 28

خضوع ملاصدرا در برابر میرداماد
خضوع ملاصدرا در برابر میرداماد، خضوع و خضوعی فراتر از استاد و شاگردی است. بیان و گفتار ملاصدرا در مقام تجلیل از میرداماد به فنا و اندکاک مایل است آنجا در مقدمه شرح اصوا کافی از او یاد می کند: سیدی و سندی و استاذی و استنادی فی المعالم الدینینه و العلم الاهیه و المعارف الحقیقیه و الاصول الیقینیه السید الاجل الانور الامقدس الازهر الحکیم الالهی و الفقیه الربانی سید عصره و صفوه دهره الامیر الکبیر و البدر المنیر علامه الزمان اعجوبه الدوران المسمی بمحمد الملقب بباقر الداماد الحسینی قدس عقله بالنور الربانی. شرح اصول کافی ج 1 / 214. نظیر این خضوع و تجلیل را از خود میرداماد می بینیم نسبت به شیخ کلینی صاحب اصول کافی آنجا که از او به این صورت یاد می کند: شیخ الدین و امین الاسلام نبیه الفرقه و وجیه الطایفه رئیس المحدثین حجه الفقه و العلم و الحق و الیقین ابی جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق الکلینی رفع الله درجته فی الصدیقین و الحقه بنبیه و ائمته الطاهرین... الرواشح السماویه، چاپ اول، دارالحدیث / 24.

هم تراز ابن سینا
جالب است که میرداماد که بحق خودش را هم تراز با این سینا و فارابی می داند و کسی چون محیی الدین عربی را از روی عمد نادیده می گیرد، چنان در برابر کلینی خاضع است که خطبه اصول کافی را کلمه به کلمه و جمله شرح می دهد و در خصوص آن داد سخن می دهد. (الرواشح صص 27 - 70.(

میرداماد در بیش از 30 مورد از کتابهایش از ابن سینا با عنوان «شریکنا السالف» و «شریکنا فی الاهیات» و «شریکنا فی الفلسفه الاهیه» نام برده است که نشان از باور جدی او به خودش می‌باشد و می توان بر اساس قدرت قم و اجتهاد و استنباط او را در این باورش تصدیق کرد، چه بعد از میرداماد فیلسوفی به این عظمت نیامده است.

حکمت یمانی
میرداماد با ابتناء بر این حدیث که «الایمان یمانی و الحکمه یمانیه» (بحارالانوار ج 60 / 232) حکمت خویش را «یمانی» نام می نهد و می کوشد حکمتی مبتنی بر ایمان مبتنی بر کتاب و سنت و عقل ایجاد کند که کاملا موفقیت آمیز است اگر نبود شدت بیان و غلظت قلم.

اشعار میرداماد
از سروده های میر این شعر او در باب عشق نهایت سخن است:

ای عشق مگر مایه بود آمده ای
کز سر تا به قدم سود آمده ای
نقصان تو از چشم بد کس مرساد
کارایش دکان وجود آمده ای
در مدح پیامبراکرم (ص) این سخن میر در نصاب است:
ای ختم رسل دو کون پیرایه توست
افلاک یکی منبر نه پایه توست
گر شخص تو را سایه نیفتد چه عجب؟
تو نوری و آفتاب خود سایه توست
و این شعرش در باب مولی کلامی است متقن:
کالدر ولدت یا تمام الشرف
فی الکعبه و اتخذتها کالصدف
فاستقبلت الوجوه شطر الکعبه
و الکعبه وجهها تجاه النجف

تقویم الایمان، مقدمه، چاپ اول 76، میراث مکتوب / 92 و 93.

در مقدمه الرواشح به جای «یا تمام الشرف» آمده است: «کالدر ولدت بایمام الشرف»... الرواشح چاپ اول 80، دارالحدیث / 9. ای ختم رسل هم در الرواشح امده است. / 9

از رباعیات میر این رباعی نغز و دلکش است:
چشمی دارم چو حسن شیرین همه آب
بختی دارم چو چشم خسرو همه خواب
جانی دارم چو جسم مجنون همه درد
جسمی دارم چو زلف لیلی همه تاب
(تقویم الایمان / 39(

از خوان فلک قرص جوی بیش مخور
انگشت عسل مخواه و صد نیش مخور
از نعمت الوان شهان دست بدار
خون دل صد هزار درویش مخور
(تقویم الایمان / 39(

از افاضات میر در قبسات
و عله العدم لیست الا عدم عله الوجود و من المستبین ان عله وجود العالم هو الباری الحق القیوم الواجب الوجود بالذات جل ذکره. (قبسات / 299(

حمله میرداماد به غزالی
غزالی با تهافتش از نقد و طعن کمتر فیلسوفی در امان بوده است. در این میان، کسی متوجه سیلی یا سیلی هایی که مردی همچون میرداماد بر او نواخته، نشده است آنجا که کلامی را از او نقد می‌کند و سقوطش را جار می زند: و ما ظنه امامهم الغزالی فی تهافته معترضا علی الفلاسفه: انه یعود علیهم السوال... فساقط مستبین السقوط بما قد تعرفت ان التصرم و التجدد و الحدوث و الزوال بالقیاس الی عالم التغیر مقتضی ماهیه الحرکه و الزمان. (قبسات / 303(

بی اعتنایی به ابن عربی
میرداماد نسبت به ابن عربی کاملا بی اعتناست و در کل آثار او، اثری از ابن عربی و مبانی او یافت نمی شود که ماجرایی عجیب است.

نثر میرداماد
در فلسفه قدیم کمتر جمله ای را می توان که حیث ادبی داشته باشد. فلسفه با اینکه عهده دار از بحث زیبایی بوده، زیبایی در آن چندان مجال بروز نداشته است. با این حال، این جمله حکیم میرداماد در عین اتقان، زیبا هم هست که : الحرکه الدوریه المتصله الفلکیه ذات جهتی الثبات و التجدد فانها ثابته التجدد متجدد الثبات... (قبسات / 303(

میرداماد در قبسات فرماید: هر جرم سماوی بلکه هر درجه فلکی دارای موکلی است که به امر آن قایم است.

عبارت او چنین است: ان لکل جرم سماوی بل لکل درجه فلکیه، و کذلک لکل طبیعه اسطقسیه، ملکا روحانیا متولیا للتدبیر و قائما بالامر و یقول القران الکریم: و ما یعلم جنود ربک الا هو  (مدثر / 31) و فی الحدیث عنه صلی الله علیه و آله: اطت السماء و حق لها ان تاط ما فیها موضع قدم الا و فیه ملک ساجد او راکع. قبسات / 401 . (شرح اللغه: أطت، والأطیط هو صوت الرحل الذی یصدر إذا جلس علیه الرکب من الثقل، الرحل على البعیر بمنزلة السرج على الفرس، فهذا الرحل هو من الخشب فإذا رکب علیه الراکب فمع الثقل فإنه یصدر له صوت، هذا الصوت یقال له: الأطیط، فالشیء الثقیل إذا کان علیه کان ذلک الصوت، وقیل له: أطیط، فهنا السماء لکثرة من علیها من الملائکة لها صوت کصوت الرحل إذا جلس علیه الراکب، ((أطت السماء وحق لها أن تئط))، حُق لها، أی: أنها حقیقة، یحق لها، جدیرة بذلک، لماذا؟ قال: «ما فیها موضع أربع أصابع إلا وملک واضع جبهته ساجداً لله تعالى»)

در ادامه می گوید: نفسی که قدسی شود، صارت نقیه الجوهر طاهره الذات اکیده اعلاقه بعالم العقل شدیده الاستحقار لعالم الحس قاهره السلطان علی جیوش الطبیعه و جنود المزاج، قویه المنه علی خلع البدن و رفض الحواس و الانصارف الی صفع القدس و طوار جناب الربوبیه حیث شائت و متی شائت باذن ربها و فیض رحمته و قوتها المتخیله ایضا قلیله الانغماس فی جانب الظاهر قویه التلقی من عالم الغیب فانها تتخلص عن الشرکه الطبیعه و هی فی تدبیر البدن و تعزل الخلط عن الجنبه الجسدانیه و هی فی حال الیقظه فترجع الی عالمها و تتصل بروح القدس و بمن شاء الله من ملائکته المقربین ...

اشاره: میرداماد از حکمای بزرگ ایران است که به دشوار‌نویسی شهرت دارد. تبیین اندیشه های این فیلسوف بزرگ کار آسانی نیست. آنچه می خوانید گامی در جهت ورود به جهان حکیم استرآباد است.

***

میرداماد حقیقت وحی را گفتگو و تخاطب عقل عقل با نفس ناطقه می داند با الفاظ معین منظم: و حقیقه الایحاء و الوحی مخاطبه العقل الفعال للنفس الناطقه بالفاظ منظمه مسموعه مفصله و له انحاء مختلفه و مراتب متفاوته بحسب اختلاف درجات النفس فی اطوارها و احوالها المختلفه…. بالجمله افضل طبقات الملائکه عند الحکماء المتالهین و العلماء الراسخین العقول و النفوس٫ میرداماد در پایان قبس نهم قبسات بعد از بحث درباره فرشتگان، درباره جن نیز سخن گفته است و گفتارش در نصاب تحقیق است. عبارت او چنین است: ان لکل جرم سماوی بل لکل درجه فلکیه، و کذلک لک قال امام المشککین فی المحصل: علوم الروحانیه فعلیه و علوم الجسمانیات انفعالیه و قال: الارواح الفلکیه متصرفه فی عذا العالم. فانها هی المدبرات امرا و هی المبدا و المعاد. قبسات ر ۴۰۴٫

نجوم
ان حرکات السماویات کانها مناسک ملکیه و عبادات فلکیه… و لاجرام الفلکیات حرکه وضعیه فی الاوضاع الجزئیه… حرکه عشقیه شوقیه اشراقیه فی الاشواق و الابتهاجات… قبسات ر ۴۱۱ … ان کل جرم سماوی فهو حیوان مطیع لله جل ذکره و عز سلطانه متصرف فینظام الکون بالتدبیر متحل بمقدار قسط درجته و نصاب مرتبته بانتقاش صور الموجودات الکلیه و الجزئیه و احوالها و احکامها العینیه و العقلیه فی لوح نفسه و رقیم ذهنه و کتاب عقله و فی زبور آل محمد: ایها الخلق المطیع الدائب السریع المترد فی منازل التقدیر المتصرف فی فلک اتدبیر. قبسات ر ۴۱۲٫

قد احسن شریکنا فی التعلیم حیث قال فی الفصوص: صلت السما بدورانها و الارض برجحانها و الماء بسیلانه و المطر بهطلانه… و نظام الکل بشخصیته الجمیله هو الانسان الکبیر الطایع المطیع لله عزوجل و انائل اقصی الکمال … قبسات ر ۴۱۳

از جذوات
... بر متبصر سلیم الحدقه روشن شده خواهد بود که حضرت احدیت مطلقه و قیمومیت حفه مبدا و معاد و اول و آخر است قیاس به نظام جملی عالم کل بل نسبت به هر ذره از ذرات عوالم وجود فی الترتیب النازل من لدنه سبحانه طولا و عرضا علی الاطلاق و این یکی از معانی اولیت و آخریت است جل ذکره و لا من باب التشبیه بل باب ضرب الامثال و لله المثل الاعلی فی السموات و الارض…

حکما و عرفا در خصوص اینکه انسان به چه مقاماتی میتواند برسد، مطالب زیادی گفته اند که البته نمی از یم و شطری از بحر است. میرداماد به نقل از ابن سینا میگوید که انسان تا مرحله ربوبیت میتواند پیش برود:

شریکنا السالف فی آیاته الفلسفه الاسلامیه در کتاب شفا گفته است: کاد ان یصیر ربا انسانیا یکاد ان تحل عبادته بعد الله تعالی. جذواتر۱۶، مخطوط.

رباعی بی نظیر میرداماد
این رباعی را میرادماد نقل کرده است و در جای دیگر نیافتم:

این چرخ کدویی است کهن باده منم
می در ته این سبوی افتاده منم
گر خود نظر از دیده تحقیق کنی
کاهیست همه جهان و بیچاره منم

مبانی علم الحروف و الاعداد

میرداماد فرماید:
در مصطلحات علما راسخین که به لغت اصحاب عالم ملکوت تخاطب میکنند موجودات نظام جملی موجودات کتاب الله المبین است که هیچ صغیره و کبیره وجود را نگذاشته است که احصا نکرده باشد به یک اعتبار هویات اشخاص به حساب حروف و کلمات مفرده.

و از اینجاست که عیسی را مثلا کلمه الله میگویند … و اصناف به حساب مرکبات کلامیه و جمل و اقاویل و انواع بحساب آیات و اجناس بحساب سور و قوادم و لوازم بحساب مد و تشدید و اعراب و به اعتباری دیگر اجناس عالیه و فصول بسیطه انواع مط به منزله حردف مبانی و انواع اضافیه متوسطه به منزله کلمات و انواع حقیقیه سافله به منزله آیات و اشخاص به منزله سور و نفس ناطقه بشری کامل عارف بالغ اعلی نصاب کمال عقل مستفاد به منزله کتاب مبین جامع٫ و از اینجاست حدیث مقدس سید البشر ص مثل علی بن ابیطالب فیکم مثل قل هو الله احد فی القرآن و قول یعسوب الاوصیا: ذلک الکتاب الصانت و انا کتاب الله الناطق.

دست قدرت بالغه قیومی وجوبی و بنان مشیت کامله ربوبی فیاضی بقلم عقول فعاله حروف ذوات موجودات را در کتاب نظام وجود بر صفحات اوراق صنع و ابداع و تکوین و اختراع نوشته و می‌نویسد.. . علی سبیل التشویق و المعشوقیه…

مبانی میرداماد
۱ . علم اعداد
اساطین حکمای متالهین و علماء روحانیون گفته اند که: العدد عقل متحرک.

و آنچه شریک سالف ما در کتاب نفس از طبیعیات شفا “النفس عدد متحرک” نقل کرده ازین دقایق و اسرار کنایتست …
و چون به تحقیق پیوست که ماسوی الله الواحد القهار همه فی حد انفسها ذوات باطله و هویات هالکه اند پس معلوم شد که لا اله الا الله و لا معبود الا الله و لا صانع الا الله و لا حول و لا قوه الا بالله .

… توحید خواص لا موجود الا الله و لا حق الا الله و لا هو الا الله و لا ذات و لا هویه الا بالله و توحید خواص الخواص لا موجود الا هو و لا حق الا هو و لا حقیقه الا هو و لا هو الا هو.

تصریح به ذکر مطالب و حاجات و توسل به اسماء حسنی و آیات مکرمه کتاب کریم الهی و ادعیه ماثوره اصحاب وحی و عصمت و مواظبت عدد خاص و مراعات وفق مخصوص که در احادیث اوراد و اذکار و دعوات و احراز و تعویذات است متکرر الورود است در ابواب اجابات و استجابات مدخل عظیم دارد.

وحدت عددی عاشق وحدت حقه قتیم بذات و ظل ذات قیومی واحد حق من جمیع الوجود است. پس حروف و الفاظ و نقوش و ارقام هم از آن جهت که در سواد قلم و امکان داخلند غاشیه عشق قیوم واجب بالذات بر دوش دارند و همچنین اسما موجودات باسرها عاشق اسما مقدسه الهیه اند و در اسما حسنی عز ذکرها نیز اسماء افعال و اسماء صفات همه عاشق و واله اسم ذاتند …

فارابی در فصوص فرماید: صلت السما بدورانها و الارض برجحانها و الماء بسیلانه و المطر بهطلانه…

۲ . عدد به ازای حروف
عالم عدد به ازای عالم حرف و عالم حرف به ازای عالم ذهن و عالم ذهن به ازای عالم عین و خصوصیات هریک از این عوالم متوازیه به ازای خصوصیات سایر تلک العوالم است و از اینجاست که حکمای راسخین اوهام از اسباب حدوث
گرفته اند و بسط این اصل مقام السبط و مجال بی اوسع ازین میخواهد و در اذکار و دعوات و احراز و عوذات به حسب خصوصیات اوقات عبادات و طاعات و اوضاع مطالب و حاجات اسماء و الفاظ معهوده و حروف و اعداد مخصوصه در احادیث و آثار سانین و شارعین ص وارد شده و تجاوز از حد در بعضی از موارد حرام و در بعضی مکروه و در بعضی بی عایده و بی استتباع ترتب اثر آمده.

۳ . اسماء
اکابر اهل تحقیق و اکارم ارباب عرفان گفته اند هر موجودی از موجودات در تحت تربیت اسمی از اسما مقدسه الهیه است و حدوف مبانی به منزله عقاقیر و اودیه تریاقیه مفرده است و کلمات آیات به منزله معاجین مرکبه و تریاقات کبیره و عدد به منزله مزاج و صورت نوعی و نیز به منزله حوض آبی که در آن غسل ارتماسی کننداگر عمق آب زیاده از حد باشد موجب غرق میشود و اگر کم، غوطه خوردن میسر نیست. عدد نیز همین حکم را دارد و گفته اند : الاعداد ارواح و الحروف اشباه و العدد کاسنان النفتاح ان انقصت او زادت لا یفتح الباب و الزیاده علب العدد المطلوب اسراف و النقص منه اخلال . الاسماء لا تفتح اسرارها الا لمن عرفها باعیانها.

4. علم ارثماطیقی
مقرر آمده و یتقوماخس و فیثاغورس و افلاطون الهی معلم فن ارثماطیقی و متمم صناعت و امام حکمتند در دایره تقریر آورده‌اند که واحد و وحدت عددی است از آن جهت که مبدا عدد است چه حقیقت عدد نیست الا متالف از وحدات از جمله انواع عدد نیست و از آن حیثیت که در شمار می آید و عد انواع عدد باسرها میکند داخل عددش میگیرند . پس از حیثیتی اثنین و اثنویت را اول مراتب عدد زوج بسیط اول اعتبار باید کرد و از جهتی اطلاق اول عدد فرد بسیط اول بر واحد لازم باید شمرد…

۵ . در باب عدد ۵ و شکل دایروی آن
خمسه فرد بسیطه اول و مقوم عدد تام اول … و سیر دایر محصل دعا و جمیع انواع بسیط و مرکبه اعداد است و این مرتبه را به وجهی افضل انواع عدد گرفته اند از آن جهت که استداره اوسع و ابسط و افضل اشکال است چنانچه در محل خود مبرهن شده… بنابراین تقدیر عزیز علیم و عنایت صانع حکیم اقتضا کرده است که شکل اجرام فلکی و بسایط عنصری و دماغ انسانی مستدیر بوده باشد.

دایره ۵ را که در خود صرب کنند ۲۵ حاصل آمد و این اول حرکت ۵ است که در اول و آخر متکرر الحصول است باز مربع بیست و پنج ۶۲۵ است که بیست و ۵ دور تمام کرده از اول به آخر آمده و مضروب ۶۲۵ در نفسش ۳۹۶۲۵ باز ۲۵ از اول به آخر دور کرده پس لامحاله خمسه عدد مستدیر و به این اعتبار افضل اعداد باشد و بحکم این نسبت که مبان ۵ و دایره است حقیقت آفرینش را لازم افتاده است که در کره پیش از ۵ شکل مجسم متساویه القواعد …. وقوع نتواند داشت.

۶ . جایگاه حروف در طب روحانی
در اصطلاح ابنای حقیقت، بیان خواص بسایط و مرکبات حروف و اسماء و آیات و ادعیه را باب ادویه مفرده و قرابادین طب روحانی میگویند و در صدر این باب گفته اند: رفع الاصوات فی صوانع العبادات بخلوص النیات یحال ما عقدته السموات الدایرات.میر فرماید: در کتاب ایقاظات نکات دقیقه و اسرار لطیفه در باب دعا و استجابات آورده ایم.